Hoe foute inschattingen leidden tot de bloedige patstelling in Oekraïne

Lezen wij Europeanen voldoende tussen de regels wanneer het gaat om de Russische inval in Oekraïne? Sven Biscop, professor internationale politiek aan de UGent, surft met MO* op de woelige baren van de geopolitieke actualiteit. ‘De EU heeft zich haast onbewust verantwoordelijk gesteld voor Oekraïne.’

Is Vladimir Poetin dan toch een man van zijn woord? We schrijven 2008. Op de NAVO-top van Boekarest heeft voormalig VS-president George Bush net een belofte uitgesproken: Oekraïne mag, zonder er een datum op te plakken, lid worden van de NAVO. Dat de Europese partners daar niet akkoord mee gaan, is voor Bush van geen tel. De Europeanen hebben zich te schikken naar het perspectief van de Amerikaanse grootmacht. En vrij snel gaan de Europeanen overstag.

De regeringskritische en intussen opgedoekte krant NewsRU tekent Poetins reactie op de belofte van Bush op: ‘Je begrijpt, George, dat Oekraïne niet eens een staat is?’ Vervolgens bezweert Poetin dat hij Oost-Oekraïne en de Krim zal inpalmen, mocht Oekraïne ooit lid worden van de NAVO.

‘Europa zag te laat de consequenties in van zijn beleid in Oekraïne.’

Intussen evolueert Oekraïne stap voor stap naar een westers maatschappijmodel. Enkele jaren later biedt de Europese Unie Oekraïne een associatieverdrag aan. Dat leidt in 2014 tot het begin van de Russische oorlog in Oekraïne. Maar ondanks de Krim-oorlog wordt het verdrag toch ondertekend. In februari 2022 drenkt Poetin de pen nogmaals in bloed en houdt hij zijn belofte: hij valt Oekraïne nu met een grote veroveringsmacht binnen.

In een paper voor het invloedrijke Egmontinstituut zet Sven Biscop de geopolitieke krijtlijnen van het conflict uiteen. Hij is formeel: ‘Europa zag te laat de consequenties in van zijn beleid in Oekraïne. De EU besefte natuurlijk dat Rusland gekant was tegen dat associatieverdrag. Maar als je na de inval toch zo’n verdrag tekent, engageer je je de facto voor de veiligheid van Oekraïne. Als Rusland na zo’n verdrag Oekraïne nogmaals aanvalt, kan je je partner moeilijk in de steek laten.’

Harde macht, zachte wetten

Dat de EU dit niet zag aankomen, ligt volgens Biscop aan het verschillende denkkader waarin enerzijds de EU en anderzijds landen als Rusland, China en de Verenigde Staten opereren. ‘Volgens de Europese Unie steunt de wereldorde op internationale regels. Daartegenover staat de visie van de klassieke grootmachten: Rusland, China en de Verenigde Staten. Zij zijn niet volledig tegen regels, maar als dat hun belang dient, streven ze invloedszones na.’

‘Volgens de Europese Unie steunt de wereldorde op internationale regels. Daartegenover staat de visie van de klassieke grootmachten: Rusland, China en de Verenigde Staten.’

De EU heeft het sinds haar ontstaan afgeleerd om te denken in termen van invloedszones. Biscop plaatst dat gegeven in een historische context. ‘Toen we zeventig jaar geleden Europa verenigden, gebeurde dat voor de eerste keer in de geschiedenis op basis van vrije wil. Niet op basis van dwang. Een unicum in de wereldgeschiedenis.’ Maar dat unicum komt met een belangrijke kanttekening: ‘We zijn er altijd van uitgegaan dat iedereen dat idealisme zou kopiëren. Quod non.’

Intern functioneert de EU dus grotendeels op basis van geschreven regels en afspraken. Maar die werkwijze is buiten de EU niet per se de maatstaf. Dat gebrek aan geopolitiek inzicht ligt volgens Biscop mee aan de basis van de huidige oorlog in Oekraïne.

‘Het ging overigens om meer dan dat toekomstig NAVO-lidmaatschap. Die fout heeft bijgedragen tot de Russische besluitvorming, maar het was niet de hoofdoorzaak. Het feit dat Oekraïne evolueerde naar een westers maatschappijmodel was op zich al iets dat de Russen ongedaan wilden maken, desnoods op militaire wijze.’ Biscop vindt dat de EU dat interne idealisme moet behouden, maar extern wat realistischer moet handelen.

Maar hoe kijkt Rusland naar de dingen? Wat is die Russische invloedzone die Poetin zo belangrijk vindt? ‘Rusland is een enorm groot land met een zeer lange kwetsbare grens. Daarom zocht het altijd bevriende, of door Moskou gedomineerde, bufferstaten. Bovendien heeft het land nauwelijks toegang tot een ijsvrije zee. Daarom streefde Rusland over de eeuwen heen naar een toegang tot de Baltische en de Zwarte Zee. De huidige oorlog in Oekraïne past daarin: geopolitiek is het logische wat de Russen doen’, doceert Biscop. ‘Het gaat om een tastbaar, concreet belang.’

Daarnaast hebben we volgens Sven Biscop de subjectieve kant van Poetins verhaal volledig ondergewaardeerd. ‘De EU heeft onderschat hoe belangrijk Oekraïne is voor de status van Rusland als grootmacht.’

Noemt Biscop Rusland nog een grootmacht? ‘Het is een economische macht van de tweede orde. Maar wel eentje die de wil heeft een groot deel van zijn middelen in te zetten voor grootmachtambities, terwijl de EU meer investeert in de welvaartsstaat. Rusland is ook bereid de militaire middelen in te zetten. Daarom vind ik het nog een grootmacht.’

‘Soft power’

Toch verdient het beeld van Europa als belichaming van soft power enige nuance. Geregeld sluit de EU akkoorden met landen in haar omgeving. Onlangs nog viel de Tunesische dictator Kais Saied in de prijzen. In ruil voor een flinke som geld moet die de migratie naar Europa belemmeren.

MO*talks: Kiest de wereld voor oorlog of vrede?

De Russische invasie in Oekraïne en de daaropvolgende oorlog heeft de wereld veranderd. MO*journalist John Vandaele gaat in gesprek met journalisten, hulpverleners en experts en maakt de balans op.

Dinsdag 24 oktober, 20u, AMOR — De Roma, Turnhoutsebaan 288, Borgerhout. Reserveer hier je tickets.

Al snel bleek evenwel dat deze “partner” van de EU berooide Afrikaanse migranten de woestijn instuurt, richting Libische grens, waar ze soms sterven in de loden hitte. Desondanks heeft Europa de mond vol van democratisering en mensenrechten tegenover diezelfde regimes.

Hanteert Europa in de praktijk dan toch, net als Rusland, de VS en China, een politiek van invloedzones? Biscop nuanceert. ‘Voor Europa gaat het niet over exclusiviteit. Met die akkoorden wil Europa vermijden dat een bepaald land tot een exclusieve invloedzone van een andere grootmacht gaat behoren. Dat zou tegen ons belang ingaan.’ Hij noemt het de ‘opendeurpolitiek’: geen exclusiviteit nastreven, maar ook geen vacuüm laten voor andere spelers wier bedoelingen ongunstig kunnen zijn.

Zo zag de EU aanvankelijk ook het associatieverdrag met Oekraïne: ze betwistte niet dat Oekraïne er goede relaties met Moskou op mocht nahouden. Alleen zag Rusland dat zo niet. Poetin rekent Oekraïne tot zijn exclusieve invloedzone. Volgens Biscop is Europa op die manier in een zero sum game met Rusland terechtgekomen: wat de ene wint, verliest de andere.

Inschattingsfouten

De oorlog in Oekraïne gaat eigenlijk over de vraag: welke positie krijgt dat land in de Europese veiligheidsstructuur? Is het een bufferstaat tussen de EU en Rusland, of is het een grensstaat van een van beide machten? Waar Rusland op die vraag een duidelijk antwoord had, moest Europa in de loop van het conflict zijn positie bijstellen in functie van de gebeurtenissen.

‘Paradoxaal genoeg heeft Poetin door zijn inval precies gecreëerd wat hij wilde vermijden.’

‘Aanvankelijk zag de EU Oekraïne de facto als een bufferstaat, ook al benoemde het dat niet zo. Maar door de tweede inval beseften de Europeanen dat Oekraïne als onafhankelijke staat alleen kon blijven voortbestaan als lid van de EU, en bij uitbreiding de NAVO.’

Europa loopt achter de feiten aan. Maar als het militair is meegezogen in de oorlog, ligt dat volgens Biscop ook aan de inschattingsfout die Rusland heeft gemaakt. ‘Oekraïne hield veel sterker stand dan Poetin had verwacht. Hij dacht het land heel snel onder controle te krijgen en binnen de week een marionet aan de macht te brengen in Kiev. Het was een monumentale inschattingsfout van zijn eigen macht en die van de Oekraïners.’

Dat schiep de situatie waarin de Europese Unie meegetrokken werd in de bewapeningsdynamiek van Oekraïne. Poetin schiep met zijn leugens een gevoel van verraad, er waren de Russische wreedheden op het terrein en de EU verbond zich met het slachtoffer van de agressie. Dat alles samen zorgde voor een opmerkelijke evolutie: waar de Duitsers in maart 2022 nog vijfduizend helmen beloofden, ontvangt Oekraïne vandaag wapentuig, oud én hypermodern.

De Russen maakten dan wel een militaire inschattingsfout, ‘maar hun politieke inschatting van de EU was níet fout’, merkt Biscop op. ‘Stel dat Rusland succesvol was geweest op militair vlak en na een week Kiev had ingenomen. Wat zou de EU gedaan hebben? Ze zouden dat veroordeeld hebben en economische sancties hebben afgekondigd. Maar ze zouden nooit militair zijn tussengekomen, ondanks het associatieverdrag.’

Dat toont ook het verleden. ‘Na de annexatie van de Krim in 2014 zag het er feitelijk niet zo slecht uit voor Poetin. De situatie was stabiel. De Krim hoorde de facto bij Rusland, de toegang tot de Zwarte Zee was dus verzekerd. En in de Donbas creëerde Poetin een rebellie, waardoor Oekraïens NAVO-lidmaatschap onmogelijk werd. Tegelijk bleef hij energie verkopen aan Europa. Geen land ter wereld had het in z’n hoofd gehaald om de Krim binnen te vallen. Net zoals de helft van Cyprus al vijftig jaar door Turkije bezet wordt. We leven daarmee, zonder het juridisch te erkennen. Feitelijk was die inval in 2022 dus onnodig, ook vanuit Russisch standpunt.’

Onnodig en zelfs contraproductief. Want door binnen te vallen, heeft Poetin Europa geforceerd om kleur te bekennen. ‘Paradoxaal genoeg heeft Poetin door zijn inval precies gecreëerd wat hij wilde vermijden’, zegt Biscop. Veel meer dan vóór de oorlog ziet het er nu naar uit dat Oekraïne binnen afzienbare tijd zowel EU- als NAVO-lid wordt.

Macht versus consensus

Betekent deze oorlog dan dat de internationale regels niks meer voorstellen, dat we voortaan in de pure machtslogica zijn beland? Biscop is daar niet van overtuigd. ‘Autocraten en democraten hebben elkaar nodig. In die zin dat zelfs grootmachten die niet aarzelen om bruut geweld te gebruiken, er toch belang bij hebben dat bepaalde regels min of meer gerespecteerd worden. Niemand is gebaat bij totale wetteloosheid.’

Zo’n totaal onzekere omgeving zou de uitgaven voor defensie nog meer opdrijven, terwijl de mensheid nog andere katten te geselen heeft. Biscop bepleit niet dat de Europeanen hun defensiebudgetten weer optrekken naar de drie procent van het nationaal inkomen uit de Koude Oorlog. ‘Twee procent moet volstaan, op voorwaarde dat de EU-lidstaten dat geld verstandig en in onderling overleg besteden.’

‘Zolang Poetin aan de macht is, is het meest waarschijnlijke scenario een permanent sluimerend conflict, desnoods zelfs zonder wapenstilstand.’

‘Probleem is wel dat de grootmachten van zichzelf vinden dat ze het recht hebben om een uitzondering te zijn op de regel. Vandaag doen de Russen dat, maar de Amerikaanse invasie in Irak was even illegaal.’ Het verbaast de prof internationale politiek nog elke dag: ‘Hoe verschillend de grootmachten ook zijn qua binnenlands beleid, in hun buitenlands beleid is er veel minder verschil dan ze pretenderen.’

Het huidige internationaal systeem houdt rekening met de verlangens van de grootmachten. De vijf landen in de VN-Veiligheidsraad beschikken bijvoorbeeld over een vetorecht. Zo laat het internationaal recht ruimte voor de machtslogica. Maar als de grootmachten de regels te vaak met de voeten treden, ondergraaft dat de geloofwaardigheid ervan.

De weg naar vrede

Ontwaart Biscop ergens de contouren van een pad naar vrede? Hij vermoedt dat er meer contacten tussen de VS en Rusland zijn dan wij weten. Hij mist initiatief vanuit de EU. En daarnaast is hij gecharmeerd door de vredesinitiatieven van China, Brazilië en verschillende Afrikaanse landen. ‘Het is fijn te zien dat die landen de wereldpolitiek niet passief ondergaan. Dat ze niet in een kamp gedwongen worden. We leven in een multipolaire wereldorde. Het is de natuurlijke staat van de wereldpolitiek.’

Biscop vindt dat de EU zich moet verzetten tegen de bipolaire orde, om haar eigen handelingsvrijheid en die van andere landen te vergroten. ‘De gevolgen van een bipolaire orde met een harde economische ontkoppeling zijn diepgaand. Het zou de zo nodige internationale samenwerking inzake klimaat of voedselvoorziening zwaar onder druk zetten.’

‘Vrede beoogt vaak niet zozeer rechtvaardigheid als wel stabiliteit.’

Biscop is niet per se optimistisch over het verdere verloop van de oorlog. ‘Ik zie geen van beide kanten nog grote stukken land innemen. Zolang Poetin aan de macht is, is het meest waarschijnlijke scenario een permanent sluimerend conflict, desnoods zelfs zonder wapenstilstand. Zonder dagelijks geweld, maar wel met de kans dat op elk moment het geweld weer opflakkert. Poetin heeft zich dermate persoonlijk geëngageerd dat dit de meest waarschijnlijke afloop is als geen van beide kampen militair de bovenhand kan halen.’

En wat als Poetin bereid zou zijn om zich terug te trekken, naar alle waarschijnlijkheid met de Krim in zijn achterzak? ‘Dan vermoed ik sterk dat het Westen Zelensky zal dwingen een vredesverdrag te tekenen. Vrede beoogt vaak niet zozeer rechtvaardigheid als wel stabiliteit.’

Sven Biscop schreef het boek Hoe de grootmachten de koers van de wereldpolitiek bepalen, uitgegeven bij Lannoo.

Dit interview werd afgenomen voor het herfstnummer van MO*magazine. Vind je dit artikel waardevol? Word dan proMO* voor slechts 4,60 euro per maand en help ons dit journalistieke project mogelijk maken, zonder betaalmuur, voor iedereen. Als proMO* ontvang je het magazine in je brievenbus én geniet je tal van andere voordelen.