Meriam Bousselmi, tussen de balie en de bühne in Tunesië

Het is eerder een zeldzaamheid: een advocate die internationale bekendheid geniet door haar theaterstukken en die door de grote festivals van Avignon en Berlijn wordt gevraagd. ‘Laat ik je dit zeggen’, stelt Bousselmi, ‘het meest opmerkelijke is dat ik als Tunesische vrouw een internationale theatercarrière heb weten uit te bouwen. Kijk om je heen, je kan er geen twee andere noemen. De vrouwen die in Tunesië in het theater werken, zijn actrices, ze hebben een uitvoerende rol. En de paar dames die regisseren, doen dat samen met hun man, als duo.

Zonder hem stonden ze niet waar ze nu staan. Daarmee is eigenlijk al een heleboel gezegd, vind je niet, toch over het patriarchale systeem waaruit ik kom’.

Bousselmi lacht. Ze begrijpt heus wel dat het spagaat tussen de balie en de bühne me verwondert. Het heeft allemaal met haar kindertijd te maken, legt ze uit. ‘Van toen ik negen was, was het mijn absolute doel om president van de republiek te worden. Uit grootheidswaanzin? Ik geloof het niet. Eerder omdat het onrecht dat ik overal zag, me dermate stak dat ik vond dat ik er persoonlijk iets aan moest doen. En dus ging ik politieke pamfletten lezen, als tiener bezocht ik vertegenwoordigers van politieke partijen. En uiteindelijk opteerde ik voor een studie politiek en recht.

‘Het Tunesische gerechtelijke systeem is dermate corrupt, ambtelijk en inefficiënt dat het geen wapen is in de handen van de naar gerechtigheid zoekende burger. Wel integendeel’

‘Ik moet er meteen bijzeggen dat de politiek me ontzettend heeft ontgoocheld. De kloof tussen de officiële betrachtingen van politici en hun feitelijke beweegredenen is gigantisch. Nemen ze het zogenaamd op voor volk en natie, in werkelijkheid telt alleen de persoonlijke eer, roem en welstand.

‘Ook de rechtenstudie, of beter, de carrière waaraan ik vijf jaar geleden begon, is onbevredigend. Ik geef het eerlijk toe: ik werd er depressief van. Het Tunesische gerechtelijke systeem is dermate corrupt, ambtelijk en inefficiënt dat het geen wapen is in de handen van de naar gerechtigheid zoekende burger. Wel integendeel’.

‘Precies om die reden zoek ik steeds meer mijn heil in het theater, in een wereld van creatie, kritische reflexie en debat’. En ook theater is een oude liefde. Bousselmi staat al van kindsbeen op de planken, ze vervoegde eerst het schooltheatergezelschap en later verschillende groepen van amateurs en professionals.

‘De basis voor dit alles, voor kunst én politiek én recht, is het boek. Altijd al heb ik willen lezen en weten. Omar Khayyam, Nietzsche, Georges Bataille, Gilles Deleuze en Jacques Derrida, dat zijn de mannen die me gemaakt hebben tot wie ik ben. Door hen heb ik al heel vroeg leren reizen in mijn hoofd. Daarom baart het me zoveel zorgen te zien dat mensen geen boeken meer bijhebben maar louter tablets en smartphones. Alle tijd die daaraan wordt verkwist, ik wil er niet aan denken’.

Rode lijnen

Zaterdag wordt in Brussel ‘Ce que le dictateur n’a pas dit’ gespeeld, het vijfde stuk van Bousselmi. Haar eerste solowerk, ‘Zapping sous controle’ (2008) ging tijdens het regime van Ben Ali in première. ‘Of dat veel verschil maakte? Eigenlijk wel. Voor de Jasmijnrevolutie had je officiële toestemming nodig om een stuk te mogen opvoeren. Het script werd door een censuurcommissie nagelezen en becommentarieerd en ook tijdens de voorstellingen was er steeds een politieman aanwezig, die moest toezien op de goede gang van zaken. Er waren hele duidelijke rode lijnen, grenzen die moesten worden gerespecteerd. De enige manier om dat te omzeilen, bestond erin metaforen te gebruiken, in symbolentaal te spreken, waarbij zowel acteurs als publiek wisten wat er tussen de lijnen te begrijpen viel, zonder dat het als dissident ontmaskerd kon worden’.

‘De censuur was in zekere zin een inspiratiebron, een kat-en-muis spel.

‘De censuur was in zekere zin een inspiratiebron, een kat-en-muis spel. Als er geen dictatuur meer was, wat voor stukken moesten we dan nog maken? Die vraag heeft mij, en ook veel anderen, heel erg bezig gehouden. Je zag het in de productie: in de eerste zes maanden na de val van Ben Ali heeft haast niemand een artistieke creatie op poten gezet. Bovendien, plots was de straat het theater, alles leek zich daar af te spelen, veel sterker dan wij het op de scène ooit zouden kunnen’.

Voor Bousselmi zelf zou het verschil tussen voor en na de revolutie zich bovenal in de stijl uitdrukken. Vrijheid betekende immers dat metaforen en omwegen niet langer nodig waren. ‘Confrontatie, dat wilde ik, de dingen zeggen zoals ze zijn. Alleen merk je dan dat publiek noch acteurs daar klaar voor zijn. Straffe uitspraken doen over politiek en religie, iedereen hoedt er zich voor, nog steeds overigens.

‘Of laat me dat anders zeggen: men wordt hoe langer hoe voorzichtiger. Na de eerste paar maanden is de publieke ruimte geslonken, er trad een regressie op, de islamisten kaapten het publieke discours en o wee wie er tegenin durft te gaan. Die kan, zoals mijn oude thesispromotor Hamadi Redissi (politoloog en auteur van o.a. ‘La tragédie de l’islam moderne’, nvdr) in januari 2012, een aframmeling op straat op klaarlichte dag verwachten.

De verklaring is eenvoudig: de politici, met de islamistische Ennahda op kop, hebben zich tot dusver nooit publiekelijk en duidelijk gedistantieerd van het extremistisch religieus discours. Ze laten zich halfslachtig uit, proberen kool en geit te sparen. En ondertussen verspreidt de angst zich.

Bousselmi is er zich terdege van bewust dat Tunesië doorgaat voor de goede leerling in het klasje van de Arabische Lente. In tegenstelling tot in Egypte kwam er geen parlementaire meerderheid voor de islamisten bij de verkiezingen van 23 oktober 2011, waardoor coalitievorming met links nodig werd. Bovendien is het modale onderwijsniveau er beter dan in de rest van de Arabische wereld en hebben de vakbonden altijd een betere positie gehad. ‘En toch zijn de dingen niet wat ze lijken’, zegt ze. Ennahda, de islamisten, zijn wel degelijk dé dominante politieke macht. Bovendien moet je naar onze geografische ligging kijken. Met een geïmplodeerd land als Libië als zuidoostelijke buur en een problematisch Algerije als westelijke buur. Ik was onlangs nog in Algerije, en neem dit van me aan: de ontploffing zal niet lang meer op zich laten wachten en wij in Tunesië zullen in de brokken delen.

‘Als we in het voorbije jaar twee terroristische aanslagen zagen (in Tunis [18 maart, 22 doden] en in Souss [26 juni, 39 doden]), dan heeft dat ook met het veiligheidsprobleem te maken dat die twee buurland vormen. En kijk naar het feit dat meer dan 3.000 Tunesië naar Syrië zijn vertrokken om IS te vervoegen, meer dan uit eender welk ander land. Moet ik dan geloven dat het de goede kant opgaat met mijn land?’

Macht en centen

Over politiek wil Bousselmi het eigenlijk niet meer hebben, ‘omdat de oplossing daar niet ligt, en we niet beter worden van alle manipulaties die dag aan dag duidelijk moeten maken wat ons verdeelt. Ik heb het gevoel dat dit WOIII is, met een onzichtbare vijand, die ons treft in Tunis, in Parijs, in Souss, in Ankara, in Istanbul. En op nog zoveel andere plaatsen. De vijand banaliseert het geweld, met beelden van gewapende mannen die vrouwen in bikini aan het strand belagen.

‘Had ik zo’n aanslag verwacht in Tunesië? Ja, absoluut. Maar wat me echt schokt, is dat die terroristen hun barbarij ook nog filmen, dat er een soort van esthetiek van de gruwel is ontstaan, die steeds meer navolging krijgt.’

Het gaat niet om God maar om macht en centen.

‘In november werden we dagen lang getrakteerd op de beelden van een 16-jarige herdersjongen die door jihadisten was onthoofd. Zijn 14-jarige neefje werd met zijn hoofd naar huis gestuurd. Stel je voor wat zoiets doet met een kind, met alle normale mensen die dergelijke gruwel moeten zien. En dan lees ik dat jongeren, in Europa of bij ons, zich daardoor aangesproken voelen, dat die beelden hen motiveren om zelf ook deel te nemen’. Als ik daaraan denk, wil ik op sommige dagen mijn bed niet eens meer uit.

‘We moeten het niet meer hebben over wat ons verdeelt, over religie bijvoorbeeld en hoe die hoort te worden beleefd. Dat zijn ideologische uitvluchten die louter machtsgeilheid maskeren. Het gaat niet om God maar om macht en centen. De echte kwesties zijn economisch van aard : hoe zorgen we ervoor dat jongeren een baan vinden, dat mensen zich als burgers gerespecteerd voelen, dat er een herverdeling komt? Laat ons daarom teruggaan naar wat ons bindt, naar schoonheid en geluk als bronnen van verzet. We hebben niet méér politiek maar méér poëzie nodig, en meer persoonlijke verantwoordelijkheid. Concentreren we onze aandacht op datgene wat we kunnen verwezenlijken, de kant die we uitmoeten, of op de wreedheid waar de mens toe in staat is ? En wat doen we zelf om een nieuwe maatschappij te creëren? Die vragen vind ik interessant, en theater is een geschikt medium om ze te behandelen. Kunst moet aanzetten tot nadenken, daar hebben we nu meer dan ooit behoefte aan’.

‘Ce que le dictateur n’a pas dit’, monoloog van Meriam Bousselmi in het kader van het Moussem Festival, op 15/01/16 om 20:00 in Bozar
16/01/16:
-15 uur: Moussem Talks: Tunesië, democratisch experiment? debat met prof. Hamadi Redissi en prof. Sami Zemni
-17h: gesprek met o.m. Meriam Bousselmi