Nigeriaans ex-president Obasanjo: ‘Armoede, ongelijkheid en corruptie zijn nauw met elkaar verbonden’

Olusegun Obasanjo kwam in Nigeria een eerste keer aan de macht in 1976, na een militaire staatsgreep waarin hij zelf geen actieve rol gespeeld had. Drie jaar later werd hij het eerste militaire staatshoofd in Afrika dat vrijwillig afstand deed van de macht. Obasanjo ontpopte zich verder tot een opmerkelijke stem in de Nigeriaanse politiek door in 1993 mee Transparency International, de anti-corruptie ngo, boven de doopvont te houden. Tijdens dezelfde jaren negentig verzette hij zich tegen de militaire dictatuur van Sani Abacha, waardoor hij in de gevangenis belandde.

Obasanjo werd daarna tweemaal democratisch verkozen tot president van Nigeria, een functie die hij van 1999 tot 2007 bekleedde. In die periode was Obasanjo ook twee jaar voorzitter van de Afrikaanse Unie én het Gemenebest van Naties, een organisatie van 53 staten waarvan de meeste vroeger tot het Britse koloniale rijk behoorden.

Zowel als stem van de oppositie als tijdens zijn jaren als president van Nigeria heeft Olusegun Obasanjo zich ingezet tegen corruptie, volgens hem Nigeria’s grootste probleem. Hij verleende dan ook zijn volle steun aan het transparantie-initiatief voor de grondstoffensector, het Extractive Industries Transparency Initiative. Dat belet niet dat ook tegen hem corruptie-beschuldigingen uitgesproken worden, al zijn die nog nooit bewezen voor de rechtbank.

Olusegun Obasanjo is vandaag een echte elder statesman, iemand die zich bewust is van zijn politieke gewicht en tegelijk heel menselijk en toegankelijk gebleven is. Toen ik aan het einde van het interview een opmerking maakte over zijn elegante kledingstijl, vroeg hij oprecht bezorgd of de grijze kleur van zijn hoofddeksel wel assorteerde met het donkerblauw van zijn overhemd. ‘Met deze kleren zeg ik dat ik een wereldburger ben die toevallig in Nigeria geboren is, een land met een geschiedenis, een cultuur en een manier van leven. De taal die we spreken, het voedsel dat we eten, de kleren die we dragen, dat maakt allemaal deel uit van onze cultuur. En ik wil die rijkdom niet weggooien. Want wie zijn cultuur verwerpt, verliest zijn identiteit’, zei Obasanjo. De cultuur van de ex-president is concentrisch: ‘Ik ben een trotse Yoruba man, maar ik ben ook een trotse Nigeriaan, Afrikaan en wereldburger. Ik dank god dat hij mij als een mens geschapen heeft en daarom wil ik de diversiteit van het menselijke ras ook in al zijn pracht tonen en uitdragen. We mogen nooit vergeten dat iedereen, elk vanuit zijn of haar eigen achtergrond en cultuur, kan bijdragen tot de kracht van de hele mensheid.’

Wie Nigeria zegt, denkt aan olie. Is de ontdekking van het Nigeriaanse zwarte goud in de jaren vijftig een zegen of een vloek geweest?

Olusegun Obasanjo: Beide. Ik wou dat het alleen maar een zegen was geweest, natuurlijk. We hebben spijtig genoeg een serie vergissingen gemaakt in het begin, omdat we in de jaren vijftig de middelen noch de technologie hadden om de olievoorraden op eigen kracht te exploreren en te exploiteren. We moesten dus een beroep doen op de internationale oliebedrijven. Dat was op zich nog niet eens een slechte zaak, alleen waren we er niet op voorbereid om met die multinationale bedrijven te onderhandelen. Daardoor verkregen we niet de meest ideale voorwaarden of afspraken. Toen ik president was, vroeg ik hoeveel overtollig gas er bij de oliewinning afgefakkeld werd omdat de oliebedrijven niet in de recuperatie van gas investeerden. Het ging op dat moment om een waarde van twee miljoen dollar per dag. In plaats van de energie te gebruiken voor lokale behoeften, werd ze achteloos verbrand, waardoor ze ook nog eens bijdroeg tot klimaatverandering.

U zei dat olie ook een zegen was.

Samen met de gedeeltelijke schuldenkwijtschelding die we verkregen, stelden de olie-inkomsten ons in staat de schulden van Nigeria af te betalen. Het resultaat daarvan is dat we nu echt kunnen investeren in de ontwikkeling van het land, op basis van plannen die we helemaal zelf maken. In de jaren vijftig was er maar één universiteit in Nigeria, nu zijn dat er meer dan 120. Dat kan de staat betalen dankzij de opbrengst van olie, goed voor meer dan tachtig procent van de inkomsten van de regering.

Lag de schuld voor wat fout liep vooral bij de bedrijven?

Politici en de bredere Nigeriaanse samenleving dragen hun deel van de verantwoordelijkheid, onder andere doordat ze de olierijkdommen niet zorgvuldig hebben beheerd en alle andere bronnen van welvaart hebben verwaarloosd. Nigeria is een landbouwland, maar iedereen is gebiologeerd door olie. De komst van de grote oliebedrijven heeft alle traditionele waarden en verhoudingen verstoord. De Nigerdelta was sowieso al minder ontwikkeld, maar plots lag een dorp zonder zuiver drinkwater, elektriciteit of school op minder dan een kilometer van een enclave waar alle moderne voorzieningen voorhanden waren. Dat hadden we niet mogen laten gebeuren.

Hebt u daar wat aan gedaan toen u het land leidde?

Toen ik als militaire heerser aan de macht was, heb ik een decreet uitgevaardigd om een einde te maken aan het affakkelen van overtollig gas, maar twee jaar na mijn vertrek werden die maatregelen allemaal teruggeschroefd. Twintig jaar later werd ik verkozen als president en vond ik een land terug dat er veel slechter aan toe was dan in de jaren zeventig, toen er nog geen gewelddadige opstand was in de Nigerdelta. Ik heb in de jaren 2000 ingezet op landbouwontwikkeling, wat tussen 2003 en 2007 een landbouwgroei van zeven procent opleverde. Ook toerisme en vaste mineralen hebben veel economisch potentieel, maar het probleem in Nigeria is dat een beleid nooit voortgezet wordt en dus ook nooit tot duurzame resultaten kan leiden.

Wie hulp verwacht om zijn zware last te dragen, moet eerst buigen voordat iemand er iets van kan overnemen.

Armoede, ongelijkheid en corruptie zijn nauw met elkaar verbonden. Dat trio van slecht bestuur is niet alleen schandelijk –dat kan je gewoon toegeven en verdergaan– maar ook rampzalig. Het resultaat is een diepe kloof tussen de bevolking en de leiding van het land, die vaak met geweld uitgedrukt wordt. De beste manier om armoede te bestrijden in Nigeria is door te investeren in onderwijs. Er is geen enkele reden waarom Nigeria geen gratis onderwijs zou kunnen aanbieden aan alle kinderen tot zestien jaar. Vandaag zijn er deelstaten waar schoolgeld gevraagd wordt en andere waar onderwijs gratis is. Hoe kan je dan ooit spreken over nationale ontwikkeling?

Is de ongelijkheid tussen regio’s en deelstaten een van de grootste problemen van Nigeria?

Toen ik in 1999 aan de macht kwam, zei iemand me dat ik de laatste president van Nigeria zou zijn. Zo groot waren de interne spanningen toen. Sindsdien hebben we reuzenstappen vooruit gezet, al blijft er veel werk te doen. Het geweld in Jos, meestal voorgesteld als een religieus conflict, was een botsing tussen de belangen en levensstijl van nomadische Fulani en boeren van de regio. Als de kuddes van de Fulani de oogst van de lokale boeren beschadigen, dan krijg je vanzelfsprekend een reactie. Het etnisch-religieuze aspect is aanwezig, omdat de Fulani moslims zijn en de boeren in Jos grotendeels christenen, maar de grond van het conflict is economisch.

Ook in de Nigerdelta is het geweld niet etnisch of religieus, het is uitsluitend geworteld in sociaal-economische achterstelling. Ik ben er trouwens van overtuigd dat Zuid-Soedan zich niet afgescheurd zou hebben indien de sociaal-economische achterstelling tijdig en grondig zou zijn aangepakt. Neem eender welk conflict in Afrika en je zal zien dat armoede, ongelijkheid en een gebrek aan ontwikkeling de onderliggende oorzaak zijn.

*

Olusegun Obasanjo is een Yoruba uit een christelijk gezin, dat blijkt al uit zijn voornaam die ‘de Heer zal zegevieren’ betekent. Hij kreeg zijn scholing op een Baptistische missieschool en is een born again christen. Toen we het over het grote belang van zijn geloof voor zijn politieke visie hadden, zette Obasanjo zijn hoofddeksel af, nam mijn twee handen in de zijne en improviseerde een gebed waarin hij god dankte omdat hij ons geschapen heeft als menselijke wezens –‘niet als dieren in het wild, niet als vogels in de lucht, niet als vissen in het water’– en omdat hij de mens begiftigd had met de kenmerken waarin god zelf uitblinkt: ‘liefde, vriendelijkheid, rechtvaardigheid’. Na die spirituele uitstap vroeg ik of hij datzelfde gebed ook kon delen met zijn miljoenen landgenoten die met minder dan een dollar per dag moeten rondkomen.

Olusegun Obasanjo: Ik kan bidden voor liefde en gerechtigheid, ook al kan ik niet van elke Nigeriaan een rijke man of vrouw maken. Wat ik wel kan doen, is concrete maatregelen nemen om een einde te maken aan de peilloze armoede van mensen in mijn dorp, zodat er niemand meer is die gaat slapen zonder te weten of er morgen eten zal zijn. Ik ben ervan overtuigd dat het in heel Nigeria mogelijk is die armoede uit te bannen. We kunnen voor hoop zorgen, dorp na dorp. En hoop, dat betekent een waterput, elektriciteit, een school.

U stelt het voor alsof het een kwestie van tijd is voordat ontwikkeling heel Nigeria bereikt, maar de facto is het aantal armen in Nigeria de voorbije dertig jaar toegenomen.

In absolute termen wel, ja. Toen Nigeria in 1960 onafhankelijk werd, waren er misschien veertig miljoen Nigerianen. Vijftig jaar later zijn we met 160 miljoen inwoners. In 1960 was de helft van de Nigerianen arm, vandaag minder dan dertig procent –maar dat zijn wel meer mensen dan er bij de onafhankelijkheid in Nigeria woonden. Ik ben het er wel mee eens dat dertig procent nog veel te veel is. Als we het land correct bestuurd hadden, zou er ook minder armoede zijn.

Is de snelle bevolkingsaangroei mee verantwoordelijk voor de blijvende armoede in het land?

Zeker. Dit is een moeilijk bespreekbaar thema in Nigeria. De beste manier om de bevolkingsgroei in te perken –en dat is noodzakelijk als we de armoede willen bestrijden– is in te zetten op onderwijs voor meisjes. Dat zal hen beter doen begrijpen wat er op het spel staat, en het geeft hen meteen ook de positie om zelf keuzes te maken over hun vruchtbaarheid en hun levensloop.

Hoe belangrijk is de Europese ontwikkelingssteun voor Afrika?

Er zijn grenzen aan de Europese impact. Als Afrikanen niet zelf de architecten zijn van hun eigen ontwikkeling, dan geloof ik niet dat al het geld en de mooie woorden ergens toe leiden. Wie hulp verwacht om zijn zware last te dragen, moet eerst buigen voordat iemand er iets van kan overnemen. Wij moeten niet “door de knieën gaan” voor de Europeanen maar we moeten wel zelf de eerste stappen zetten zodat anderen kunnen helpen om ons eigen project te verwezenlijken.

Welke eerste stap moet nu gezet worden?

Er moet dringend iets gedaan worden aan de slechte of onbestaande infrastructuur van Afrika. We gaan nog altijd gebukt onder de eenzijdige koloniale infrastructuur, die niet gericht was op inter-Afrikaanse handel, maar op export naar de koloniale hoofdsteden. Nigeria heeft de koloniale Noord-Zuidas aangevuld met wegen naar Benin en Niger, maar andere landen kunnen die investeringen niet aan. De Afrikaanse Unie heeft deze problemen de voorbije jaren proberen aanpakken.

Hoe goed doet de Afrikaanse Unie het eigenlijk?

Ik zou de vroegere Organisatie voor Afrikaanse Eenheid een C+ geven en de Afrikaanse Unie een B. De OAE had als voornaamste doelstelling de dekolonisering van Afrika, terwijl de AU vooral begaan is met sociaal-economische ontwikkeling op basis van goed bestuur en veiligheid. Afrikaanse landen hebben genoeg mankracht om hun eigen veiligheid te verzekeren, ze hebben alleen niet altijd de nodige middelen om dat te doen. Ik heb Nigeriaanse vredestroepen gestuurd naar Liberia en daarna naar Sierra Leone. Het was pas toen ze op het terrein waren dat de VN arriveerden en onze aanwezigheid gingen ondersteunen. Ook in Darfur was Nigeria, samen met Rwanda, het eerste land dat troepen stuurde onder AU-mandaat.