Foto’s die de grenzen van de toeschouwer uitdagen

Een psycholoog zal zeggen dat je ze in acht moet nemen, om zo mentaal weerbaar te blijven. Een sportcoach zal erop hameren dat je ze oprekt en verlegt, om zo tot betere prestaties te komen. Een kunstenaar zal ze vaak overschrijden, om zo scheiding van genres op te heffen. Ze worden vaak betwist en zijn dan een bron van conflicten. Ze kunnen aanwijsbaar zijn of abstract, maar altijd markeren ze iets: grenzen.

Met die woorden leidt Jan Jasper Tamboer de tentoonstelling Grensgevallen vanJulia M. Free in. Van 27/09 tot 28/11 zijn de beelden te zien in bar Mister Bean te Leuven. Het is een unieke reeks zwart-witte analoge foto’s afgedrukt in het formaat 10x15. Daarmee wil Free zich onderscheiden van de massa digitale beelden die mensen iedere dag in het formaat van een beeldscherm te zien krijgen.

‘De kijker wordt uitgenodigd om dichter te komen kijken, van beeld tot beeld. Het is intiem, want je bekijkt in je eentje één beeld, niet in groep. De communicatie speelt zich af tussen het beeld en jezelf’, vertelt Free in een interview met Gie Goris, hoofdredacteur van MO*.

De 24-jarige fotografe werkt al een jaar in Brussel voor de Europese Commissie en het Vlaams Parlement. ‘Een fotograaf moet daar aan bepaalde voorwaarden voldoen: de foto’s moeten in kleur zijn, de persoon moet er representatief op staan, je moet een bepaald moment vastleggen. Je zit eigenlijk helemaal vast’. En dan is er de andere Julia Free, die in zwart-wit werkt en een heel andere realiteit creëert met haar werk -een realiteit van vloeibare grenzen en onduidelijke identiteiten. Een wereld waarin de heldere herkenbaarheid van kleuren plaats ruimt voor de vervreemdende vragen van een zwart-wit-voorstelling.

Julia Free: Op deze foto staan twee jongens, die een bepaalde communicatie met elkaar hebben. Er is een soort agressie. Maar wat doet die ballon daar? Het lijkt alsof er misschien al iets gebeurd is, of nog moet komen. Het is net een tussenmoment.

Ik bepaal niet wat zich manifesteert of wat je daarover moet denken. Ik presenteer grenzen op een manier dat de toeschouwer kan nadenken over wat dit voor hem of haar betekent.

Toen ik in eerste instantie het idee had om iets over grenzen te doen, ben ik naar de feitelijke grens tussen België en Frankrijk gegaan. Ik ben ze helemaal afgewandeld en heb gezocht naar het verschil tussen dorpjes in het Belgische en in het Franse gedeelte. Er is geen verschil. Het blijkt dat de grens zelf er eigenlijk niet toe doet om een grens te laten zien. Ik ben grenzen gaan zoeken in kleine dingen.

Julia Free: In de stad wonen meer mensen dichter bij elkaar, er is meer drukte en er wordt veel verwacht van mensen. Ik heb de stad vastgelegd, maar grenzen zijn er in alles, evengoed op het platteland.

Ik licht iets uit een voortdurende verandrende omgeving en leg het voor aan de toeschouwers, met mijn focus op de mens. Het spel van schaduw en licht, van herkenbaarheid en vervreemding ensceneer ik niet: het doet zich voor, ik registreer en selecteer achteraf.

Julia Free: Als iemand betoogt wil hij opkomen voor zijn mening. Hij vindt dat een bepaalde grens wordt opgelegd waar hij niet tevreden mee is, en waar hij dus overheen wil. Een tweede aspect is dat het over vluchtelingen gaat. Vluchtelingen hebben een hele weg die ze afleggen, en redenen, en grenzen die ze overgaan.

Deze foto is directer dan de anderen: ik sta dicht bij het onderwerp, er is behoorlijk wat emotie te zien en het is ook meteen duidelijk wat ze aan het doen zijn. Mocht ik deze personen vast hebben gelegd op afstand, dan was het waarschijnlijk geen goede foto geweest.

Er worden zoveel foto’s gemaakt, die we tienduizenden keren per dag zien. Dan is het een kwestie van iets dat we allemaal weten en kennen zo vast te leggen dat je toch blijft kijken.

Gie Goris: Hoe sta jij tegenover de publicatie en verspreiding van de foto van Aylan, het verdronken Syrische kindje?

Julia Free: Ik heb nagedacht over wat ik zou doen als ik in die situatie zat. Dingen moeten getoond worden, maar het is belangrijk om stil te staan bij ‘waarom?’.

Mensen moeten het zien, anders gebeurt er niets. Stel dat alle dingen die zich op dat randje bevinden niet getoond waren geweest. Er zijn waarschijnlijk weinig mensen die dan zelf hadden bedacht dat dat soort dingen plaatsvindt. Het is jammer dat er zoveel getoond moet worden voordat mensen beseffen dat we iets moeten doen.

De reden dat ik fotografeer is omdat ik met een foto iets kan zeggen, iets kan teweegbrengen bij iemand. Je kan dan in de frontlinie gaan staan en de kogels vastleggen. Maar mijn interesse gaat eerder uit naar de consequenties. De gebeurtenissen daaromheen die misschien niet zichtbaar zijn.

Julia Free: Dit is Gabriëlle, ze is een man geweest, die op zijn of haar vijftigste een verandering is ondergaan. Ik heb de foto zo proberen vastleggen dat er in eerste instantie een persoon opstaat. En dat je zelf misschien niet meteen ziet waar het over gaat, of wat de grens zou moeten zijn. Het is duidelijk dat het geen man is die daar staat. Maar er is iets mee, en het is zoeken naar wat dat precies is. Het gaat over de identiteit, en die kan diffuus zijn.

Ik denk dat mensen die transgender, homo of lesbisch zijn zich aan bepaalde dingen blijven vasthouden. Langs de ene kant kunnen ze op straat gezellig hand in hand lopen. Maar tegelijkertijd wordt vaak gesproken over de haat die errond bestaat. Dan is het niet meer echt prettig om zo over straat te lopen.

Ik ben zelf lesbisch. Wat ik persoonlijk ervaar is dat ik het geluk heb dat ik me daar allemaal helemaal niet druk om maak. Helaas heeft de soort familie, cultuur en het soort land waarin je opgroeit daar veel mee te maken. Mijn vriendin is van Marokkaanse en Algerijnse afkomst, zij heeft dat heel anders ervaren.

Gie Goris: In deze foto wordt de grens gelegd tussen mij als toeschouwer en het beeld.

Julia Free: Inderdaad. Je hebt het beeld dat ik gemaakt heb, en het beeld in het beeld. Door de vormen van een object, ga je ervan uit dat dat een mens is. Maar dat hoeft het niet zo te zijn.

Gie Goris: De fotografe stelt de vraag en de kijker reflecteert. Is dat iets dat alleen kan in een tentoonstelling, of kan dat ook in dagelijkse publicaties in media, in persfotografie?

Julia Free: Juist omdat er zoveel beelden zijn in de media en digitaal is het wel eens prettig om fysiek een foto te bekijken. Dan kan je bepalen of je eens wat dichterbij gaat staan, of wat verder af. En je wordt niet steeds afgeleid door de PING van een berichtje.

De tijd dat een mens geboeid is, is vrij kort. Op een scherm gebeurt ontzettend veel. Daardoor heb je de neiging om snel door te klikken. Als je in een ruimte staat met een fysieke foto voor je, blijf je wat langer kijken.

Bij dit artikel worden deze vijf foto’s dan weer wel digitaal getoond. Dat is ook weer interessant, dat dit nodig is om mensen naar het fysieke te trekken.

Je kan de tentoonstelling “Grensgevallen” bezoeken van 27 september tot 28 november in Bar Mister Bean, Leuvensestraat 5, Leuven