Muggen worden wapens in de strijd tegen dengue en zika

Om ziektes zoals dengue en zika in te dammen hebben verschillende steden in Latijns-Amerika besloten om vuur met vuur te bestrijden. Ze zetten op grote schaal bijzondere muggen uit. Die zijn besmet met een bacterie die hun vermogen vermindert om ziektes over te brengen.

Het gezin van Waldeir Barbosa da Silva keek raar op toen hij zei dat hij honderdduizenden muggen, besmet met een bacterie, in open lucht zou loslaten. In zijn thuisstad Niterói in het zuidoosten van Brazilië vormen ziektes die door muggen worden verspreid, zoals dengue (of knokkelkoorts), chikungunya en zika, een ernstig probleem voor de volksgezondheid.

Wanneer de muggen echter drager zijn van de bacterie Wolbachia, die van nature in veel insecten voorkomt, vermindert hun vermogen om de virussen over te brengen.

‘Ik vertrek thuis om halfvijf ’s ochtends’, zegt da Silva, technieker voor de Braziliaanse Oswaldo Cruz Foundation (Fiocruz). ‘Eenmaal aangekomen bij Fiocruz ga ik direct naar de plek waar de muggenbuisjes liggen, dat zijn er tussen de 150.000 en de 200.000, en neem de hoeveelheid die ik moet uitzetten. Elke dag doe ik een ander gebied aan.’

Recordjaar voor dengue

In 2023 bereikte het aantal gevallen van dengue wereldwijd een historisch hoogtepunt van meer dan vijf miljoen, met vijfduizend gerapporteerde sterfgevallen. Zo’n 80 procent van de besmettingen deed zich voor in Noord- en Zuid-Amerika, volgens de meest recente update van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO).

Scott O’Neill, oprichter van het World Mosquito Program (WMP), en zijn collega’s ontdekten het geheim van de Wolbachi-bacterie in 2009.

In 2011 werden muggen die de bacterie droegen voor het eerst losgelaten in de regio rond Cairns in Australië. Vijf weken later bleek 100 procent van de muggen in Yorkeys Knob en 90 procent van die in Gordonvale (beiden voorsteden van Cairns) drager te zijn van Wolbachia.

Sindsdien heeft het WMP een strategie ontwikkeld om grote aantallen geïnfecteerde muggen te kweken en ze uit te zetten op plaatsen waar veel ziekten voorkomen die door muggen worden overgedragen.

Straffe resultaten

Het eerste resultaat dat met behulp van deze techniek werd bereikt, was de overdracht van een Wolbachia-stam naar de Aedes aegypti-mug, die de bacterie niet van nature in zich draagt.

De introductie van de bacterie in muggeneieren wordt embryonale micro-injectie genoemd, een complexe techniek die massaproductie mogelijk maakt.

‘De bacterie werd geïnjecteerd in de eitjes van muggen’, zegt Sandra Zapata, een milieutechnoloog die met WMP samenwerkte in Barrio Paris, een wijk in Bogotá, Colombia.

Volgens een onderzoek gepubliceerd in het tijdschrift PLOS Neglected Tropical Diseases verminderde de techniek in de Colombiaanse steden Bello, Medellín en Itagüí de incidentie van dengue met meer dan 94 procent, in vergelijking met eerdere uitbraken.

In een ander onderzoek, gepubliceerd in hetzelfde tijdschrift in 2021, daalde de incidentie van dengue met 69 procent, van chikungunya met 59 procent en van Zika met 37 procent nadat muggen geïnfecteerd met Wolbachia waren losgelaten in Niterói.

De introductie van de bacterie in muggeneieren wordt embryonale micro-injectie genoemd, een complexe techniek die massaproductie mogelijk maakt.

‘Gelukkig wordt Wolbachia verticaal overgedragen van moeder op nageslacht’, zegt Gabriela de Azambuja García, een dierenarts in het laboratorium van Fiocruz.

Nadat de laboranten een eerste groep muggen met Wolbachia hebben gecreëerd, hoeven de vrouwtjes alleen nog maar te paren met mannetjes die met vallen zijn verzameld in het gebied waar ze zullen worden losgelaten.

Bewustmaking

Naast de projecten in Colombia en Brazilië werkt het WMP in Mexico, Honduras en El Salvador en in getroffen gebieden in Azië, zoals Indonesië, Laos, Sri Lanka en Vietnam.

Bij elke interventie is het volgens WMP wel noodzakelijk om de lokale bevolking goed uit te leggen hoe muggen loslaten kan bijdragen aan het bestrijden van dengue. Traditioneel is de strategie namelijk om net te voorkomen dat muggen zich voortplanten. Daarom beginnen de interventies met gemeenschapswerk.

‘De lokale bevolking betrekken is het belangrijkste wat we doen’, legt Peter Ryan uit, een entomoloog die het onderzoek in Colombia leidt. ‘Veel interventies slagen niet omdat mensen het niet begrijpen of niet vertrouwen.’

Voor kinderen is er een programma “Wolbito op school”. “Wolbito” is in Brazilië de koosnaam voor muggen met Wolbachia. Het programma houdt in dat met eitjes die met de bacterie besmet zijn naar scholen worden gebracht zodat leerlingen hun groei kunnen observeren.

‘Dit jaar hebben ze de hele cyclus kunnen observeren: van larven tot poppen en muggen. De kinderen rapporteren de details door middel van tekeningen en tekstjes’, legt Karine Cardoso Duarte uit. Zij is lerares in een basisschool in Niterói.

‘We maakten zelfs een klein boekje dat in de schoolbibliotheek werd opgenomen’, geeft ze nog mee.

Om het oorzakelijk verband tussen de interventies en het terugdringen van dengue verder te bestuderen, wordt er een geblindeerde klinische proef uitgevoerd in het Braziliaanse Belo Horizonte. Op sommige plaatsen worden besmette muggen losgelaten en op andere niet-besmette insecten. De locaties met de geïnfecteerde muggen wordt pas bekend gemaakt als de resultaten in 2025 beschikbaar zijn.

Stijgende vraag

Op dit moment is de grote vraag een uitdaging voor het WMP. Naast de vijf steden waar het project in Brazilië wordt uitgevoerd, ‘hebben meer dan veertig steden contact opgenomen die willen dat we ons programma toepassen’, legt Moreira uit.

‘Het initiatief helpt om muggen onder controle te houden zonder gebruik te maken van chemische besproeiing.’

Vinicius Lima, een gemeenschapsleider in Caramujo, een wijk in Niterói, gelooft dat het programma levens kan redden. ‘Het initiatief helpt om muggen onder controle te houden zonder gebruik te maken van chemische besproeiing’, vertelt Lima. ‘Ik hoop dat het ook onze wijk aandoet.’

Om aan deze vraag te voldoen zijn Fiocruz en het WFP van plan om dit jaar een “muggenfabriek” te bouwen om het programma uit te breiden. Ze beginnen ook met muggeneieren uit te zetten, die makkelijker te vervoeren zijn dan volwassen insecten.

Hoewel hij optimistisch is over de bereikte resultaten in Bello, Medellin en Itagui, benadrukt Azambuja Garcia dat Wolbachia geen wondermiddel is.

‘In de nabije toekomst zou het ideale scenario zijn dat meerdere techieken voor muggenbeheersing op een rationele manier gebruikt in synergie, om de verspreiding van zulke ziektes tegen te gaan’, aldus de dierenarts.

Dit artikel is oorspronkelijk verschenen bij IPS-partner SciDev.