Cannabis in Zuid-Afrika: ‘De gevolgen van apartheid werken tot vandaag door’

Cannabis groeit snel uit tot een wereldwijde miljoenenindustrie en Zuid-Afrika wil een deel van de koek. Maar de arme boeren die al decennialang illegaal cannabis telen, dreigen uit de boot te vallen. Dat schrijft Thembisa Waetjen, hoogleraar Geschiedenis aan de Universiteit van Johannesburg.

In zijn state of the union vorig jaar vernoemde de Zuid-Afrikaanse president Cyril Ramaphosa de ontwikkeling van een hennep- en cannabissector als een van de herstelmaatregelen na de covidpandemie. De kans is klein dat de arme plattelandsgemeenschappen die al decennialang cannabis verbouwen, daarvan zullen profiteren.

Hoe zijn de belangen - en de ongelijkheid - zo snel gegroeid?

Mijn historisch onderzoek helpt die vraag te beantwoorden. Ze toont aan hoe een oude drugswet uit het tijdperk van de apartheid heeft geleid tot een ‘war on drugs’ die in werkelijkheid een ‘oorlog tegen cannabis’ werd.

In 1971 werd immers een wet aangenomen die de cannabisplant en haar producten aan de strengst mogelijke regels onderwierp. Die creëerde een structureel racistisch beleid, waarvan de effecten tot ver in het post-apartheidstijdperk te voelen waren.

Witte drugswet

In 1971 keurde het Zuid-Afrikaanse apartheidsregime de Abuse of Dependence-Producing Substances and Rehabilitation Centres Act goed, ‘de strengste anti-drugswet in de westerse wereld’.

De wet was gebaseerd op de aanbevelingen van een onderzoek in opdracht van de staat, de zogenaamde ‘Grobler-commissie’. Die commissie richtte zich enkel op het druggebruik door blanke Zuid-Afrikanen, zoals LSD, methaqualon en heroïne.

Hoewel de commissie eigenlijk geen bewijzen vond voor een omvangrijk drugsprobleem, raadde ze toch harde maatregelen aan.

Terrorisme

Voor de regerende Nationale Partij leek het drugsgebruik door witte mensen de religieuze cultuur van de Afrikaners te bedreigen en zo ook de toekomst van een wit Zuid-Afrika. De drugproblematiek werd omschreven als een ‘vorm van terrorisme die gevaarlijker was dan gewapend terrorisme waar we vertrouwd mee zijn aan de grenzen van ons land.’

Dat taalgebruik stelde de overheid in staat om onderdelen over te nemen uit draconische antiterrorismewetgeving zoals de 1967 Terrorism Act, die gebruikt werd om de protesten tegen apartheid de kop in te drukken.

Zo voorzag ook de drugswetgeving in zware minimumstraffen en lange detentie voor ondervraging, voor er een onderzoeksrechter aan te pas kwam. Ze gaf ook weinig marge aan de rechtbanken om de strafmaat te bepalen.

Eenzame stem van de rede

Toen de wet besproken werd in het parlement, waren heel wat fracties het eens met de strenge aanpak. De eenzame stem van progressief parlementslid Helen Suzman vormde de uitzondering. Suzman merkte op dat, hoewel de Grobler Commission geen onderzoek had gedaan naar middelenmisbruik bij de zware meerderheid van de bevolking, de wet toch op hen van toepassing zou zijn.

De commissie had ook geen onderzoek gevoerd naar cannabis, zei ze, een substantie die als minder sociaal schadelijk wordt gezien dan legale middelen zoals alcohol of tabak. Toch werd cannabis in de wetgeving opgenomen als ‘verboden, gevaarlijke drug’, samen met harddrugs als heroïne en cocaïne.

‘Gevangenisstraffen van 2 tot 10 jaar werden opgelegd voor het bezit van één enkele ‘zol’ ofwel joint’

Maar cannabis is al eeuwenlang een belangrijke inheemse culturele waarde in Afrika, inclusief Zuid-Afrika, en de plant wordt er al eeuwenlang gekweekt voor een waaier aan sociale en geneeskundige gebruiken.

In 1922 werd de stof voor het eerst bij wet verboden, maar op het terrein werd dat verbod drie decennia lang niet erg streng afgedwongen. In de grijze zone, en naarmate de stedelijke markt groeide, gingen steeds meer mensen cannabis kweken om te ontsnappen aan de groeiende armoede op het platteland.

In die omstandigheden ging een streng antidrugsbeleid, dat erop gericht was om wit pillenmisbruik te bestrijden, duidelijk zware gevolgen hebben voor zwarte Zuid-Afrikanen, aldus Suzman.

Ze vocht hard en wees er onder meer op dat er in de VS een Marihuanacommissie aan het werk was, die aan de conclusie bouwde dat de gevaren van cannabis enorm overschat werden. Cannabis moest dus ook in Zuid-Afrika een minder criminele status verwerven.

Maar Suzman moest het onderspit delven, en de wet ging vlot door het parlement. Cannabis werd geclassificeerd bij de stoffen die het sterkst onderdrukt zouden worden.

Grote impact

De impact van de wet bleek onmiddellijk groot, en dan vooral voor zwarte Zuid-Afrikanen. Een onderzoek door het hooggerechtshof van de provincie Natal - in de zaak State v Shangase and Others - toonde aan dat gevangenisstraffen van 2 tot 10 jaar werden opgelegd voor het bezit van één enkele ‘zol’ ofwel joint.

De ‘rehabilitation centres’ die voorzien waren in de wet van 1971 waren enkel gericht op witte overtreders. De staat bood geen behandelingsprogramma’s voor zwarte mensen. Zelfs voor veroordeelde witte gebruikers was er maar in 1 procent van de straffen sprake van behandeling.        

Paradoxaal, maar niet verrassend, groeide de cannabisteelt snel in de meest gesegregeerde gebieden onder de apartheid.
Er was immers veel vraag naar een illegaal gewas waarvan de teelt, en de handel, veel geld opbracht. Helikopters met verdelingsmiddelen en verschillende politiecontroles verhoogden de inzet voor alle betrokken partijen.

Het racisme dat in de wet was ingebed, betekent dat de onderdrukking door de wet aanhield, ook na het einde van de apartheid.

Geschiedenis confronteren

De beruchte wet uit 1971 werd in 1992 vervangen door de Drugs and Drug Trafficking Act, maar die behield de strenge straffen en cannabis bleef illegaal. Het African National Congress of ANC, dat in 1994 aan de macht kwam, behield ook de harde tactieken van het apartheidsregime.

In 2017 en 2018 werd het cannabisbeleid wel met succes uitgedaagd via de rechtbank, op religieuze en culturele gronden. Dat opende mogelijkheden voor liberalisering en gebruik in bepaalde commerciële producten, maar het echte beleid bleef onduidelijk en omstreden.

De invloed van de Apartheidswet uit 1971, en de groei van de illegale economie, blijven bovendien voelbaar. Nu de cannabiseconomie zich begint te ontwikkelen, blijven telers op het platteland in een kwetsbare positie tegen machtige belangengroepen.

Om het Zuid-Afrikaanse drugsbeleid echt te dekoloniseren, moet er afgerekend worden met de geschiedenis, van de apartheid tot nu.

Deze opinie is oorspronkelijk verschenen bij IPS-partner The Conversation.