‘Het voortbestaan van het Tibetaans boeddhisme is nog lang niet zeker’

Nu de dalai lama een gezegende leeftijd bereikt worden stilaan voorbereidingen getroffen om zijn opvolger aan te duiden en aan het hoofd van het Tibetaans boeddhisme te plaatsen. De Chinese Communistische Partij wil echter haar eigen geestelijke leider naar voren schuiven. John Powers, hoogleraar boeddhisme aan de Universiteit van Melbourne, legt uit wat er op het spel staat in de strijd om de wedergeboorte van de dalai lama.

In China dicteert een groep atheïsten - namelijk de Chinese Communistische Partij - al lange tijd hoe de religieuze groepen in het land hun geloof moeten belijden.

Chinese christenen wordt verteld dat ze verlossing door geloof en de verrijzenis moeten verwerpen; hun belangrijkste overtuigingen moeten patriottisme en liefde voor de partij zijn. De partij beschrijft in verschillende pamfletten de juiste praktijken en denkbeelden voor boeddhisten.

Communistische functionarissen maken zich vooral zorgen over een politiek gevoelig element van het boeddhisme: de opvolging van de huidige dalai lama, Tenzin Gyatso, wiens reïncarnatielijn in de 16e eeuw begon. Hij wordt in juli 88 jaar oud en heeft naar verluidt medische problemen gehad, hoewel hij beweert dat hij in goede gezondheid verkeert.

De Chinese Communistische Partij beweert dat het alleenrecht heeft in de benoeming van de dalai lama, maar dat is slechts een officieel verzinsel.

In officiële nieuwsmedia zoals de Global Times beweert de partij dat de Chinese regering de enige legitieme arbiter is voor alle reïncarnaties van boeddhistische lama’s, ongeacht waar ze geboren zijn of hun traditionele invloedssferen.

De Chinese overheid staat zeer wantrouwig tegenover religieuze gelovigen en de potentiële overredingskracht van rivaliserende ideologieën. Daarom staat Beijing erop om alle prominente religieuze figuren aan te stellen en op te leiden. Ze krijgen de propaganda van het Chinese patriottisme aangeleerd en worden bedreven in het reciteren van de partijlijn, maar over het algemeen hebben ze weinig kennis van hun vermeende religie. Ware gelovigen erkennen dit. 

De dalai lama benadrukte eerder dit jaar de absurditeit van het partijstandpunt toen hij een achtjarige Mongoolse jongen erkende als de tiende Jetsun Dampa, de meest invloedrijke reïncarnatielijn in Mongolië.

Die actie maakte de Communistische Partij boos omdat het aantoonde dat de dalai lama nog steeds gezag heeft onder boeddhisten in de regio. Het toonde ook aan dat hoewel de Partij al decennia hardnekkig beweert dat het alleenrecht heeft in deze zaken, dit slechts een officieel verzinsel is.

In 1995 verklaarde de dalai lama dat een Tibetaanse jongen genaamd Gendün Chökyi Nyima de panchen lama was, de op één na meest prominente gereïncarneerde lama in zijn orde. De Partij reageerde door de jongen, toen zes jaar oud, samen met zijn familie te arresteren. Sindsdien zijn ze niet meer gezien.

De Gouden Urn

Tibetaanse boeddhisten geloven dat iemands bewustzijn na de dood naar een nieuw lichaam transmigreert. Voor de meeste mensen gebeurt dit onvrijwillig, maar gevorderde meesters kunnen hun levenssituatie kiezen. Deze worden tulkus of emanatielichamen genoemd. Traditioneel hebben tulkus volledige zeggenschap uitgeoefend over hun eigen opvolging. Veel lama’s doen voorspellingen over de omstandigheden van hun wedergeboorten, inclusief plaats en tijd.

De dalai lama hoopt de plannen van de Communistische Partij om zijn opvolger te benoemen tegen te gaan en heeft verklaard dat hij niet herboren zal worden in een gebied dat onder Chinese controle staat. Hij beweert dat de belangrijkste taak van een nieuwe tulku is om het onafgemaakte werk van zijn voorganger voort te zetten en dat dit onmogelijk is in bezet Tibet.

De partij haalt precedenten aan, meestal verzonnen of overdreven, waarvan zij beweert dat deze haar een historisch bepaald recht geven om over alle kwesties van tulku-opvolging te oordelen.

Veel van deze precedenten zijn gebaseerd op de ‘Gouden Urn‘ die in 1792 door de keizer Qianlong naar Tibet werd gestuurd, samen met instructies over het gebruik ervan. De namen van toekomstige tulkus moesten worden ingeschreven op lootjes en in de urn worden geplaatst. De gezaghebbende lama zou er dan willekeurig een uithalen en zo een opvolger kiezen.

Ondanks beweringen van partijfunctionarissen dat de urn bij alle tulku-selecties is gebruikt sinds hij naar Tibet werd gebracht, blijkt uit historische bronnen dat hij slechts sporadisch is gebruikt.

Bovendien heb ik geen enkel Tibetaans document gezien waarin de urn wordt gepresenteerd als de enige factor voor het bepalen van de tulku-opvolging. In elk geval dat ik heb onderzocht, werden eerst traditionele tests uitgevoerd.

Een kandidaat-kind kreeg bijvoorbeeld twee sets voorwerpen te zien - de ene was van de voorganger, de andere niet maar leek er wel op. De echte opvolger zou in staat moeten zijn om de voorwerpen van zijn voorganger correct te identificeren.

Vervolgens werd er geloot uit de Gouden Urn als een van de maatregelen om ervoor te zorgen dat de juiste kandidaat werd gekozen - of om Chinese functionarissen gunstig te stemmen.

De dalai lama heeft aangegeven dat hij open staat voor een proces dat loting uit de urn omvat, maar dat hij ook vasthoudt aan de standaard opvolgingsmethoden die onder het Tibetaans boeddhisme zijn ontwikkeld.

Botsingen over filosofie

De meeste publieke discussies over opvolging richten zich op historisch onderbouwde claims en tegenclaims, maar de onderliggende logica van beide partijen wordt zelden genoemd.

Het Tibetaans boeddhisme stelt dat wanneer de dood nadert, de grovere niveaus van bewustzijn wegvallen. Op het moment van de dood manifesteert zich de meest subtiele, de ‘geest van helder licht.’ Hierna komt men in de ‘tussenstaat’ of bardo en wordt men herboren in een ander lichaam.

Wanneer de partij iemand tot ‘dalai lama’ benoemt, is dat vergelijkbaar met het benoemen van een postbode. Het is een functie die onder toezicht van de overheid staat en aan iedereen kan worden toegekend.

De belangrijkste basis voor wedergeboorte is bewustzijn, dat vergeleken wordt met een rivier. Het stroomt van moment tot moment, waarbij elk moment afhankelijk is van dat wat eraan voorafging. Het is niet zoals een ziel of een ego omdat het vergankelijk en veranderlijk is.

De meeste boeddhisten geloven dat wedergeboorte bepaald wordt door hun karma uit het verleden, maar tulkus kunnen bewust hun volgende levenssituaties kiezen.

Een van de meest absurde argumenten die de Communistische Partij aanhaalt voor zeggenschap over dit proces te claimen, is dat haar leden een marxistische filosofie van dialectisch materialisme aanhangen. Die ideologie verwerpt het idee van wedergeboorte of bewustzijn dat wordt overgedragen tussen lichamen.

Dus wanneer de partij iemand tot ‘dalai lama’ benoemt, is dat vergelijkbaar met het benoemen van een postbode. Het is een functie die onder toezicht van de overheid staat en aan iedereen kan worden toegekend.

Tibetaanse boeddhisten geloven echter dat de erkenning van een dalai lama veel meer is dan dat. Het is het eindresultaat van een reeks rigoureuze testen die ontworpen zijn om één uniek persoon te bepalen, wiens bewustzijn de voortzetting is van dat van zijn voorganger.

Wat staat er op het spel voor het Tibetaans boeddhisme?

Na de verdwijning van Gendün Chökyi Nyima in 1995 hield de regering een ceremonie om een andere jongen tot panchen lama te zalven. Panchen lama’s hebben vaak een sleutelrol gespeeld bij de erkenning van dalai lama’s, en de partij heeft verklaard dat ze van plan is om haar panchen lama te gebruiken om een dalai lama te kiezen die onder haar controle zal staan.

De dalai lama heeft bij verschillende gelegenheden verklaard dat het Tibetaanse volk de keuze van China zal afwijzen. En Tibetaanse ballingen zijn van plan om traditionele methoden te gebruiken om Tenzin Gyatso’s opvolger te vinden.

Het is onvermijdelijk dat andere landen betrokken raken bij dit geheimzinnige conflict, dat gebaseerd is op eeuwenoude religieuze precedenten die slechts weinigen zullen begrijpen.

Als beide partijen hun dalai lama’s hebben aangekondigd, wat voor effect zal dit hebben op Tibetaanse boeddhisten en hun religieuze praktijken?

Waarschijnlijk heel weinig. De panchen lama van de partij wordt door Tibetanen gezien als een hoge regeringsfunctionaris en wordt met het nodige respect behandeld. Maar hij heeft geen autoriteit als religieus leraar.

En ondanks pogingen van de regering om hem zo te promoten, mist hij de opleiding, de kennis en het charisma die nodig zouden zijn om als tulku te functioneren. Hij bezoekt Tibet zelden en heeft geen aanleg getoond voor de religieuze aspecten van zijn rol.

De toekomstige dalai lama die in ballingschap geboren wordt, zal een traditionele opleiding krijgen van de meest gewaardeerde figuren in het Tibetaanse boeddhisme, terwijl zijn of haar rivaal van de Communistische Partij een opleiding zal krijgen op een door de overheid gerunde school en een spreekbuis van de partij zal worden.

Het voortbestaan van het Tibetaans boeddhisme is nog lang niet zeker.

De eerste zal waarschijnlijk in de voetsporen treden van Tenzin Gyatso en een internationaal prominente boeddhistische woordvoerder worden. De tweede zal de panchen lama van de partij navolgen en de boodschappen herhalen die zijn broodheren hem voorzeggen.

Het voortbestaan van het Tibetaans boeddhisme is nog lang niet zeker. Een overweldigende meerderheid van de Tibetanen identificeert zich als boeddhist en de meesten vereren de dalai lama diep, ondanks decennia van propaganda die hem demoniseert. 

De regering legt steeds meer beperkingen op aan religieuze praktijken. Er zijn ook economische belemmeringen voor degenen die hun traditionele religieuze overtuiging willen behouden. Deze strijd tussen traditie en de controle van de Communistische Partij zal zich de komende decennia waarschijnlijk verder ontwikkelen en de toekomst ziet er steeds grimmiger uit voor degenen die zich hiertegen willen verzetten. 

John Powers is hoogleraar boeddhisme aan de Universiteit van Melbourne. Deze opiniebijdrage is oorspronkelijk verschenen bij IPS-partner The Conversation.