De Verlichting is van en voor iedereen

In ons recente goedburgerlijke en sociaal-democratische verleden, met menukaarten zonder prijsopgave voor de dames en het verbod op nachtarbeid voor de andere vrouwen, waren wij mannen ervan overtuigd dat we het recht en de plicht hadden onze partners te beschermen, terwijl we daarmee bewust en onbewust ook onze geprivilegieerde mannelijke posities bevestigden. 
Wie vandaag beweert dat de grote principes van de Verlichting neerkomen op “eurocentrische” normen en waarden van en voor westerse mannen,  begaat in feite dezelfde fout.  Niet alleen waren de inderdaad Europese én burgerlijke ideeën van de Verlichting uitdrukkelijk geïnspireerd door niet-westerse culturen, onder meer door de bijdragen van de filosofen en wetenschappers van de middeleeuwse islam en van de grote religieuze vernieuwers en wijzen uit Oost-Azië die  tegen de feodale bekrompenheid van het dogmatische christendom en het adellijke absolutisme uitgespeeld werden, maar ze waren in hun streven naar een betere wereld ook universeel georiënteerd. 
De Verlichtingsdenkers verwierpen het paradigma van de westerse superioriteit en zetten zich concreet in voor de  afschaffing van de slavernij en de mensenhandel, die op deze westerse zelfoverschatting berustten.  Waar de gematigde filosofen en theologen van de Verlichting nog probeerden op religieus, sociaal en politiek gebied hun kerk in het midden te houden, trok de radicale, dat wil zeggen consequente Verlichting de principes van vrijheid, gelijkheid en broederlijkheid door en pleitte ze reeds in de achttiende eeuw voor een wereld waarin alle mensen zonder onderscheid vanzelfsprekend over dezelfde rechten zouden beschikken, gewoon omdat geen enkel mens nog als een middel, maar altijd  als een doel op zich moest beschouwd worden.
Wat in die homogene samenlevingen van het zeventiende- en achttiende-eeuwse Europa nog grotendeels theorie was, is in de multiculturele context van vandaag de centrale praktische opgave van een vernieuwde en aangepaste Verlichting geworden.  Wanneer we de vergissing begaan, de principes van de Verlichting tot het Westen te beperken of, erger nog, ze te misbruiken als wapens in de strijd tegen  de andere culturen in ons midden,  zijn we niet veel beter dan de welwillende mannen die vanuit hun machtspositie voor en over “hun” vrouwen beslisten. 
Het wordt tijd dat we de niet-westerse wortels van die Verlichting opnieuw gaan ontdekken en vooral dat we beseffen dat een nieuw en geloofwaardig universalisme van menselijke basiswaarden alleen maar kan ontwikkeld worden in dialoog met de dragers van de niet-westerse culturen binnen en buiten de grenzen van onze voorlopig nog economisch en politiek dominante, maar demografisch bijzonder beperkte westerse wereld.  Dit houdt in dat de breuklijn niet loopt tussen het Westen met zijn Verlichtingsidealen en de vijandige (en dus niet Verlichte) niet-westerse wereld, maar tussen de humanisten en fundamentalisten in beide kampen. 
Ludo Abicht,  De Verlichting vandaag,  Houtekiet, Antwerpen/Amsterdam, 2007,  199 blz., ISBN 978 90 5240 927 6.