‘Dictator Cool: waanzinnig populair, autoritarisme ten spijt’

De populaire Nayib Bukele volgt zichzelf op als president van El Salvador, maar daar zijn volgens Jasper Rommel van de ngo FOS wel grote vragen bij te stellen. ‘Hopelijk voor El Salvador eindigt het land niet in dezelfde nachtmerrie als in Nicaragua.’

Met zo’n 85% boekt Nayib Bukele – naar eigen zeggen de ‘coolste dictator ter wereld’ – een verpletterende overwinning bij de presidentsverkiezingen in El Salvador. In het parlement haalt zijn partij Nuevas Ideas volgens de exit polls zo maar eventjes 58 van de 60 zetels binnen. El Salvador is zo het eerste land ter wereld dat na ‘democratische’ verkiezingen de facto een éénpartijstaat wordt.

Over dat democratisch gehalte valt wel wat op te merken. Zo verbiedt de grondwet een tweede termijn als president. Maar door de rechters in het kiestribunaal en het grondwettelijk hof vervroegd naar huis te sturen – opnieuw ongrondwettelijk – kreeg Bukele vrij spel. De verkiezingen zelf vonden plaats tijdens een twee jaar durende noodtoestand, uitgeroepen toen hij de ‘oorlog tegen de bendes’ begon, waarbij alle burgerrechten opgeschort zijn.

De kieswet werd gemanipuleerd in het voordeel van de president, oppositiepartijen kregen hun centen niet waardoor ze nauwelijks campagne konden voeren, de regering deelde cadeaus uit en wijdde openbare werken in tijdens de sperperiode en Nuevas Ideas voerde campagne tot in het kieslokaal. Het toelaten van stemmen in het buitenland verliep niet transparant, net als het tellen van de stemmen dat stilaan een klucht lijkt. De stembiljetten moeten één voor één met de hand herteld worden, door grote problemen met het elektronisch systeem.        

Eén in de rij van vele

Ondanks de terechte protesten van oppositie en waarnemers hierover, leidt het af van de essentie van wat zich zondag 11 februari afspeelde. Door zijn succesvol veiligheidsbeleid, populisme en uitgekiende mediastrategie is Bukele waanzinnig populair, mensenrechtenschendingen en autoritarisme ten spijt. Welke ander leider krijgt na vier jaar regeren nog zo’n sterke steun van de bevolking en dergelijk mandaat van de kiezer? Bukele bracht de veiligheid terug in een land dat moegetergd was door bendegeweld, afpersingen en moorden. Om Bertolt Brecht te parafraseren: voor de Salvadoranen komt eerst de veiligheid, pas dan de moraal.

Het uitzonderlijke in El Salvador is dat de populariteit van de president na vier jaar regeren zelfs nog groter is dan in het begin van zijn regeertermijn.

Het uitzonderlijke in El Salvador is dat de populariteit van de president na vier jaar regeren zelfs nog groter is dan in het begin van zijn regeertermijn. Maar de opkomst van populistische autoritaire leidersfiguren die de democratie en burgerrechten ondermijnen is een breder fenomeen. Niet alleen in Latijns-Amerika – denk maar aan Milei in Argentinië – en niet alleen op het continent,  zo toonde de bestorming van het Capitool in de VS aan. Maar ook elders in de wereld, om Wilders, Meloni en Orban maar niet bij naam te noemen.

Liberale vrijemarkteconomieën lijken steeds minder een antwoord te bieden op sociale en economische uitdagingen, of om terug te keren naar Centraal-Amerika, op de uit de hand gelopen criminaliteit. En ook in deze regio teert populistisch rechts op die voedingsbodem. Toegegeven, het helpt niet dat de zogenaamde ‘linkse golf’ op een teleurstelling is uitgedraaid. Ortega maakte van buurland Nicaragua het Noord-Korea van de tropen. En in El Salvador zelf kwam Bukele aan de macht nadat twee opeenvolgende FMLN regeringen, ondanks een zekere sociale vooruitgang, door de bevolking werden uitgespuwd wegens de vele corruptieschandalen.

Internationale solidariteit met het middenveld is cruciaal

Het voorbeeld van Nicaragua toont aan wat de risico’s zijn van het ontmantelen van de rechtsstaat, zelfs al wordt dat aanvankelijk niet afgestraft door de bevolking. In die zin is het verontrustend dat Bukele nu al naar allerlei manipulaties teruggrijpt, terwijl daar met zijn populariteit op zich geen enkele nood toe is. Hiermee legt hij de aard van zijn regime bloot: niets wordt aan het toeval overgelaten om de absolute macht te behouden. Hopelijk voor El Salvador eindigt het land niet in dezelfde nachtmerrie als in Nicaragua, waar sinds 2018 ruim driehonderd doden en meer dan dubbel zoveel politiek gevangenen te tellen zijn en de bevolking opgescheept zit met een dictatuur die geen eerlijke verkiezingen meer toelaat.

Dat is ook de bekommernis van de gezondheidspartners van FOS in El Salvador. Zij zien hoe organisaties in Nicaragua één voor één gesloten worden door het regime en de vrees leeft dat hen hetzelfde lot te wachten staat. Nu al worden ze gepest met steeds ridiculere administratieve regels om hun erkenning te behouden. Bukele heeft in 2021 wel zijn ‘wet op de buitenlandse agenten’ moeten terugtrekken, een kopie van de wet in Nicaragua om het werk van middenveldorganisaties die middelen van internationale solidariteitsorganisaties ontvangen onmogelijk maakt.

Er schuilt een belangrijke les in één van de weinige nederlagen die Bukele toen leed: het protest en lobbywerk van het Salvadoraanse middenveld werd gecoördineerd met internationale ngo’s en de Europese en Amerikaanse ambassades, die toen stevig druk uitgeoefend hebben op het regime. Het zal ook de komende jaren cruciaal zijn dat wij, internationale ngo’s, mee druk uitoefenen in eigen land om via de diplomatieke weg de stem van het Salvadoraans middenveld te versterken.

We zagen in buurland Guatemala dat deze vorm van samenwerking loont. De poging tot staatsgreep tegen de recent verkozen anticorruptiekandidaat Bernardo Arévalo mislukte, dankzij de volgehouden mobilisaties van sociale bewegingen die de fragiele democratie in Guatemala verdedigden. Diezelfde organisaties erkennen dat de gelijktijdige en gecoördineerde druk vanuit Europese en Amerikaanse landen een belangrijke sleutel in de overwinning was. Met gecoördineerd lobbywerk op vraag van het lokale middenveld, kunnen we als internationale samenwerking echt een verschil maken.

Zoektocht naar alternatieven

Salvadoraanse sociale bewegingen, mensenrechtenactivisten en opposanten in het algemeen wacht nu de zware taak om de komende vijf jaar wat overblijft van de democratie te verdedigen en terug te winnen, tegen de stroom in. Maar wie weet doet die kans zich wel vroeger voor dan we op basis van de verkiezingsuitslag zouden vermoeden.

Ondanks de propaganda vallen de economische cijfers tegen en wordt de inflatie door de mensen gevoeld.

Uit een laatste opiniepeiling blijkt dat de bezorgdheid over de economische situatie van het land nu op één staat bij de bevolking. En laat dit nu net de achilleshiel van de regering te zijn. Ondanks de propaganda vallen de economische cijfers tegen en wordt de inflatie – in het bijzonder de gestegen voedselprijzen – door de mensen gevoeld. De buitenlandse schuld is ontspoord, wat Bukele in een zwakke onderhandelingspositie zet met internationale crediteuren.

Blijft de vraag welk politiek alternatief een sociaal en duurzaam antwoord kan bieden in El Salvador en bij uitbreiding in de regio. Kant en klare recepten zijn er niet, maar op het continent valt wel inspiratie te rapen. Het inzetten op structurele pensioen-, arbeidsmarkt- en gezondheidshervormingen zoals de regering Petro doet in Colombia, in tegenstelling tot cliëntelistische sociale projecten, is daar een voorbeeld van van. Links terug verbinden met een democratisch programma en een compromisloze houding inzake mensenrechten, zoals de regering Boric doet in Chili, is een ander.

Tenslotte vormt ook het anti-corruptieprogramma en de beloftes om de instituties te herstellen, waarmee Arévalo de verkiezingen in Guatemala won, een lichtpunt. Hopelijk kan dat laatste voorbeeld – mogelijks het enige progressief democratisch baken in een regio van dictaturen en dynastieën – de komende jaren een inspiratiebron worden in Centraal-Amerika.

Jasper Rommel is programmabegeleider Centraal-Amerika en Caraïben bij de ngo FOS.