‘Een veroordeling voor ecocide in oorlogstijd zou een primeur zijn’

De Russische invasie in Oekraïne veroorzaakt niet alleen menselijk leed, maar zorgt ook voor de vernietiging van de Oekraïense natuur. Babs Verhoeve van de actiegroep Stop Ecocide NL vindt het hoog tijd dat Rusland vervolgd wordt voor ecocide. ‘De juridische middelen zijn voorhanden. Nu is het aan de publieke opinie om ervoor te zorgen dat degenen die bewust schade veroorzaken ook daadwerkelijk bestraft worden.’

Oorlogsvliegtuigen die chemische stoffen sproeien waardoor het gebladerte afsterft en doelwitten beter zichtbaar zijn, is dat een oorlogsmisdaad? De oud-Zweedse premier Olof Palme vond van wel. Hij noemde in 1972 het gebruik van Agent Orange tijdens de oorlog in Vietnam een internationale misdaad en gaf het een nieuwe naam: ecocide.

Het duurde nog tot 1996 totdat ecocide als misdaad vervolgd kon worden door het Internationaal Strafhof, tenminste als ze plaatsvindt als onderdeel van een oorlogsmisdaad. In artikel 8, 2b (iv) over oorlogsmisdaden definieert het Statuut van Rome ecocide als ‘doelbewuste aanvallen die wijdverspreide, langdurige en ernstige schade veroorzaken aan de natuurlijke omgeving’.

Dit was een primeur: schade toebrengen aan de natuur is strafbaar zonder dat schade aan de mens bewezen moet worden. Een “ecocentrische” misdaad dus. De intentie om ecologische schade te veroorzaken is bovendien niet vereist. Ook dat was nieuw.

Te weinig aandacht

Toch krijgt de massale vernietiging van het milieu, de natuur en ecosystemen tijdens oorlogen nog veel te weinig aandacht. Hopelijk komt daar verandering in. Oekraïens president Zelenski riep al meermaals op tot de vervolging van president Poetin voor het plegen van ecocide.

Met het oog op een mogelijke vervolging van Rusland na de oorlog is het nuttig dat Oekraïne zoveel mogelijk bewijsmateriaal verzamelt van de vernietiging van de natuur.

Tijdens zijn bezoek aan Oekraïne vorige week moedigde Eurocommissaris Frans Timmermans aan om zoveel mogelijk bewijsmateriaal van ecocide te verzamelen. Oekraïne is rijk aan biodiversiteit en is bovendien erg afhankelijk van land- en bosbouw.

Naast het menselijk leed en de vernietiging van gebouwen en infrastructuur wordt de bodem op grote schaal verontreinigd met gevaarlijke stoffen, veroorzaken raketaanvallen bosbranden en vernietigen ze landbouw- en natuurgebieden.

Olieverontreiniging en het gebruik van onderwater sonars door oorlogsschepen in de Zwarte Zee veroorzaakt massale sterfte van dolfijnen en andere mariene zoogdieren. De aanvallen op de nucleaire installaties van Zaporizja betekenen een risico op radioactieve verontreiniging, zowel voor Oekraïne als heel Europa.

Omdat het internationaal strafbaar is dit soort aanvallen te plegen, wetend dat je daarmee ernstige schade aan de natuur veroorzaakt die niet in verhouding staat tot je militair doel, drongen in maart 2022 al een aantal landen bij het Internationaal Strafhof aan om een onderzoek te starten tegen Rusland. Openbaar aanklager van het Internationaal Strafhof Karim Khan gaf gevolg aan die oproep en startte een onderzoek tegen ‘mogelijke misdaden die gebeuren tijdens de oorlog’. Een team van onderzoekers is ter plaatse en verzamelt bewijsmateriaal.

Maar de maatschappelijke druk om veroorzakers van ecocide te vervolgen lijkt nog altijd niet groot genoeg. De Verenigde Staten zijn nooit vervolgd voor de massale verwoesting in Irak. Experts verwachten niet dat het onderzoeksteam zich deze dagen in Oekraïne focust op misdaden tegen de natuur. Het ontbreekt hen daarvoor nog steeds aan expertise en middelen. Met het oog op een mogelijke vervolging van Rusland na de oorlog is het toch nuttig dat Oekraïne alvast zoveel mogelijk bewijsmateriaal verzamelt van de vernietiging van de natuur.

Naast vervolging door het Internationaal Strafhof is er nog een andere piste om Rusland te vervolgen voor ecocide. In de nasleep van de Tsjernobylramp maakten 10 landen ecocide strafbaar in het eigen recht, waaronder Oekraïne, maar ook bijvoorbeeld Rusland en Armenië. Zo staat al sinds 2002 in het Oekraïense strafwetboek een artikel dat ecocide strafbaar maakt.

Momentum voor misdaden tegen de natuur

We hebben de juridische instrumenten om Rusland of president Poetin te vervolgen voor het plegen van ecocide. Een veroordeling voor ecocide in oorlogstijd zou een primeur zijn en een precedent voor andere oorlogen, waar naast onnoemelijk veel menselijk leed ook ernstige schade aan dieren, planten, natuurgebieden, water, lucht en bodem veroorzaakt worden.  

We hebben de juridische instrumenten om Rusland of president Poetin te vervolgen voor het plegen van ecocide.

De Stop Ecocide beweging is inmiddels actief in meer dan 40 landen en ziet de steun groeien voor het strafbaar maken van doelbewust schade toebrengen aan natuur en ecosystemen — of die nu gebeurt voor oorlogsdoeleinden of om winst te maken. Ook steeds meer staten pikken dit op. Kleine eilandstaten Vanuatu, Samoa en de Maldiven leiden het debat.

Lees ook

‘De oorlog in Oekraïne raakt Europa ook in het groene hart’

België was het eerste westerse land dat zich openlijk uitsprak om ecocide toe te voegen aan het rijtje internationale misdaden met genocide, misdaden tegen de mensheid, oorlogsmisdaden en daden van agressie.

Intussen zijn onder meer in België, Nederland, Chili en Argentinië concrete wetsvoorstellen in de maak om ecocide op te nemen in het eigen strafrecht. De komende maanden zullen uitwijzen wat de wetsvoorstellen precies inhouden en of er genoeg parlementaire steun voor te vinden is.  

Met dit momentum moeten we er nu voor zorgen dat ecocide alom erkend wordt en dat de verantwoordelijken gestraft worden, zowel in tijden van oorlog als vrede.

Babs Verhoeve is co-directeur en jurist voor Stop Ecocide NL.