‘In Guatemala moeten we meer doen dan enkel het verkiezingsproces observeren’

Op 25 juni mogen de Guatemalteken naar de stembus. De EU financiert een waarnemingsmissie die het verkiezingsproces zal observeren, maar de vrees bestaat dat de Guatemalteekse regering hiermee de verkiezingen en zichzelf zal legitimeren, schrijft Patricia Verbauwhede van Broederlijk Delen.

Komende zondag mogen 9 miljoen kiesgerechtigde Guatemalteken naar de stembus. De Europese Unie financiert een grote waarnemingsmissie die het verkiezingsproces zal observeren. Zo’n missie heeft een beperkt mandaat en de vrees bestaat dat de Guatemalteekse overheid hiermee het verkiezingsproces en zichzelf tout court zal legitimeren. Tegelijk blijft internationale aandacht noodzakelijk om het werk van moedige rechters en aanklagers, mensenrechtenactivisten en journalisten in Guatemala te ondersteunen.

De verstrengeling van de uitvoerende, wetgevende en rechterlijke macht is onder zittend president Giammattei immers alleen maar toegenomen. Door de wijdverspreide samenzwering en corruptie binnen de drie machten glijdt het land af naar een schijndemocratie. De civiele maatschappij is meer en meer aangewezen op het internationale niveau om protest aan te tekenen.

Belang van de verkiezingswaarneming

Jordi Cañas , voorzitter van de observatiemissie, tempert alvast de verwachtingen. Het mandaat van een electorale missie is beperkt tot het nagaan of de verkiezingen technisch voldoen aan internationale normen. Het is dus onmogelijk om politieke uitspraken te doen over de bredere context van schendingen van de mensenrechten en de uitholling van de rechtsstaat. Maar het Guatemalteeks middenveld wordt steeds meer geïsoleerd en bedreigd en heeft nood aan internationale steun.

De civiele maatschappij is meer en meer aangewezen op het internationale niveau om protest aan te tekenen.

‘Jullie aanwezigheid is van groot belang, niet alleen nu, maar ook in het licht van alles wat ons te wachten staat. Zoals de kaarten nu liggen, is het risico reëel dat er na de verkiezingen nog veel moeilijkere tijden op ons af komen. Kijk ook naar de bredere context en naar wat gebeurt in het binnenland’, zegt A., directeur van een internationale mensenrechtenorganisatie in Guatemala-stad.

Ontmanteling van het gerecht

De vorige verkiezingen in 2019 hadden al een weinig rooskleurige uitkomst. De CICIG, een VN-commissie die het Guatemalteekse gerecht ondersteunde in haar strijd tegen de corruptie, stelde al in 2015 vast dat de helft van de financiering van politieke partijen te linken is aan omkopingsgeld van invloedrijke Guatemalteekse zakenlui en de georganiseerde misdaad. Het Openbaar Ministerie onderzocht corruptiecomplotten in de wetgevende, uitvoerende en rechtelijke macht en dwong in 2015 president Perez Molina tot aftreden. Toen zijn opvolger Jimmy Morales ook in het vizier kwam, zegde die in 2019 de samenwerking met de CICIG eenzijdig op.

Onder huidig president Giammattei werden magistraten en openbare aanklagers die nauw hadden samengewerkt met de CICIG buiten spel gezet. De nieuwe Procureur Generaal en het nieuwe hoofd van de Speciale Eenheid tegen de Straffeloosheid (FECI) staan op de lijst van ‘corrupte en ondemocratische actoren’ van het Amerikaanse Ministerie van Buitenlandse Zaken. Zij openden een heksenjacht op rechters en aanklagers die zaken van hoog risico bleven onderzoeken. Sindsdien vluchtten meer dan 35 medewerkers van het gerecht het land uit. Andere zijn ondertussen veroordeeld of aangehouden na een zeer twijfelachtige bewijsvoering.

Vorig jaar werd Virginia Laparra, een anti-corruptierechter uit Quetzaltenango veroordeeld tot een gevangenisstraf van vier jaar. Amnesty International beschouwt haar als een gewetensgevangene en de Belgische vzw Guatebelga kende haar de Quetzalprijs 2023 voor de mensenrechten in Guatemala toe. ‘Deze erkenning geeft mij moed, zegt Virginia Laparra, ‘en bevestigt me in de moeilijke keuze als moeder van twee jonge kinderen om de rechtstaat te verdedigen, ook al belandde ik hierdoor in de gevangenis.’

De aanval op het gerecht houdt niet alleen verband met het onderzoek naar corruptie. Toen in 2013 ex-dictator Ríos Montt werd veroordeeld voor genocide op de Ixil-bevolking tijdens de burgeroorlog, gingen bij de veteranen en militairen alle alarmbellen af. Rechter Miguel Ángel Gálvez is een van de rechters die het land ontvluchtte eind 2022. Hij stond op het punt om het onderzoek te openen in een andere grote zaak van misdaden tegen de menselijkheid, de Caso Diario Militarna een verbeten campagne om hem te intimideren en te criminaliseren. 

In het licht hiervan, is de betekenis van de rechtszaak die in België wordt aangespannen tegen voormalige regeringsleiders voor de moord op Walter Voordeckers, Ward Capiau en de verdwijning van Serge Berten niet te onderschatten.

Vrijheid van meningsuiting onder druk

Niet alleen het gerecht, maar ook de pers moet het ontgelden. Het meest ruchtmakende is de zaak van José Rubén Zamora, directeur en oprichter van de krant El Periódico, een van de belangrijkste onafhankelijke kranten in Guatemala, die meer dan 200 corruptiezaken uitspitte. Hij werd op 14 juni veroordeeld voor het witwassen van geld na een onderzoek dat bol stond van de onregelmatigheden. Ook 8 andere medewerkers van de krant én 4 advocaten die Zamora verdedigden, worden vervolgd. Zowel de aanklachten als de financiële impact ervan, deden de krant beslissen om de boeken neer te leggen.

Niet alleen het gerecht, maar ook de pers moet het ontgelden.

‘Zonder persvrijheid is er geen democratie’, zegt Reporters without Borders, na een recente missie over de persvrijheid in Guatemala. ‘Deze emblematische zaak treft alle onafhankelijke journalisten in Guatemala.’

Ze maken zich ook grote zorgen over het lot van de kleinere onafhankelijke media, die voornamelijk online publiceren en vanuit het binnenland schendingen van rechten en conflicten tussen inheemse gemeenschappen verslaan. Journalisten worden voor hetzelfde dilemma geplaatst als magistraten en aanklagers: het land verlaten of verwikkeld raken in een gerechtelijke aanklacht met een onzekere uitkomst. Ook hier is de internationale aandacht een nodig hart onder de riem.

Wie mag de verkiezingen (niet) winnen?

Het Hoog Kiestribunaal ligt al maanden onder vuur door controversiële beslissingen over wie wel of niet verkiesbaar is. Thelma Cabrera, een inheemse leidster en Jordán Rodas, voormalig ombudsman voor de mensenrechten, vormden een sterk duo als presidents-en vicepresidentskandidaat voor de partij MPL. Het TSE vond een administratieve “fout” bij het afsluiten van het mandaat van Rodas, die hun opkomst onmogelijk maakte. Het de facto uitsluiten van de MPL is symptomatisch voor het racisme van de machtige elites die Guatemala al tientallen jaren besturen en van hun angst voor de inheemse bewegingen.

‘In Guatemala is er al fraude nog vóór de verkiezingen, bij het samenstellen van de kieslijsten’, zegt voormalig ombudsman Jordán Rodas.

Anderzijds gingen andere kandidaten, die volgens de grondwet of een lopende strafrechtelijke aanklacht geweigerd zouden moeten worden, wel door. Een van de kandidaten die voorop ligt in de peilingen is Zury Ríos Sosa, dochter van ex-dictator Ríos Montt. Volgens de grondwet zijn kinderen van plegers van een staatsgreep niet  verkiesbaar voor het hoogste politieke ambt, maar dank zij een creatieve interpretatie door het Kieshof, kan ze toch opkomen.

Ook na de verkiezingen zal de internationale gemeenschap moeten klaarstaan om eilandjes van hoop en verzet, die koppig blijven bouwen aan een ander Guatemala, te ondersteunen. 

Het vooruitzicht dat zij in een tweede ronde het presidentschap kan halen, boezemt angst in. Haar entourage maakt deel uit een ultrarechtse, conservatieve politieke strekking die pleit voor het herinvoeren van de doodstraf, een volledig verbod op abortus en het verwerpen van het homohuwelijk. Het Openbaar Ministerie en CICIG onderzochten al verschillende sleutelfiguren binnen haar partij voor corruptie. Haar partij wil ook een controversiële amnestiewet stemmen, die voormalige militairen beschermt tegen vervolging voor misdaden die begaan zijn tijdens de Guatemalteekse burgeroorlog.

Ondanks alles is opgeven geen optie

De algemene verkiezingen van 2023 vinden plaats in een somber panorama van corruptie, toenemende straffeloosheid en criminalisering van al wie hiertegen ingaat. Vanuit dit vooruitzicht moeten we meer doen dan het verkiezingsproces observeren. Ook na de verkiezingen zal de internationale gemeenschap moeten klaarstaan om eilandjes van hoop en verzet, die koppig blijven bouwen aan een ander Guatemala, te ondersteunen. 

Patricia Verbauwhede is beleidsmedewerker bij Broederlijk Delen.