‘De klimaatverandering werkt besmettelijke ziekten in de hand’

De klimaatverandering is de grootste existentiële bedreiging voor onze planeet. Bij de vele negatieve gevolgen voor de mens hoort ook de opmars van besmettelijke ziekten. Vijf wetenschappers leggen uit hoe dat komt.

Uit een recente analyse is gebleken dat van de 375 onderzochte besmettelijke ziekten voor de mens, er 218 (of 58 procent) in de hand gewerkt worden door de gevolgen van de klimaatcrisis.

Het is dus niet langer de vraag ‘of’, maar ‘wanneer’ een epidemie veroorzaakt zal worden door het klimaat. En het is van cruciaal belang dat er snel en doortastend wordt opgetreden om de nakende gezondheidscrisis door de klimaatverandering te beperken.

Wij maken deel uit van het Climate Amplified Diseases and Epidemics-consortium dat begin dit jaar is opgericht. Het consortium bestaat uit toonaangevende moleculair biologen, epidemiologen, ecologen en evolutionair biologen. We hebben de handen ineen geslagen met honderden wetenschappers van over heel de wereld om een rapport op te stellen - de Climate Change and Epidemics 2023 Synthesis - dat we op de klimaattop in Dubai hebben gepubliceerd.

De leden van het team die de samenstelling van het rapport hebben begeleid, komen uit het Globale Zuiden. Dat is van belang, want het Zuiden zal waarschijnlijk veel meer te lijden hebben onder de gezondheidseffecten van de klimaatverandering.

Drie oorzaken

Het rapport identificeert drie belangrijke oorzaken waarom de klimaatverandering de verspreiding van besmettelijke ziekten in de hand werkt.

• Een hogere temperatuur en veranderingen in de neerslag creëren omstandigheden waarin vectoren, zoals muggen, kunnen bloeien en hun leefgebieden kunnen uitbreiden
• Meer frequente extreme klimaatgebeurtenissen zoals overstromingen kunnen een piek in infecties veroorzaken, bijvoorbeeld via vervuild drinkwater
• De toegenomen migratie door de klimaatcrisis kan uitbraken veroorzaken

Temperatuur

Stijgende temperaturen kunnen de omstandigheden creëren die bevorderlijk zijn voor de verspreiding van bepaalde soorten ziekteverwekkers en hun vectoren. Een stijgende temperatuur kan bijvoorbeeld de voortplantingssnelheid van muggen versnellen en zo de ziekteverwekkers die ze met zich meebrengen over nieuwe gebieden verspreiden.

Een stijgende temperatuur kan bijvoorbeeld de voortplantingssnelheid van muggen versnellen en zo de ziekteverwekkers die ze met zich meebrengen over nieuwe gebieden verspreiden.

Chikungunya, dengue en arbovirussen - die verspreid worden door muggen en teken - komen nu zowel Zuid-Azië, Zuid-Amerika en Europa voor in gebieden waar dat vroeger niet zo was. En je kunt nu ook ten noorden van de Alpen al het Westnijlvirus oplopen.

Extreem weer

Het veranderende klimaat vergroot ook het risico op extreme gebeurtenissen, zoals overstromingen, stormen en droogtes.

Daarbij worden mensen vaak uit hun huis verjaagd, waardoor ze geen toegang meer hebben tot essentiële voorzieningen, medische zorg en transport.

Extreem weer heeft met name gevolgen voor ziekteverwekkers in water, zoals cholera. De wereld bevindt zich momenteel in de zevende cholerapandemie.

In 2022 en 2023, na twee zware tropische stormen die wijdverspreide overstromingen en verwoesting veroorzaakten, werd Malawi geconfronteerd met de dodelijkste uitbraak van cholera in de geschiedenis van het land.

Ook droogtes veroorzaken problemen. Ze kunnen mensen en hun vee dwingen om onveilige waterbronnen te gebruiken, die ziekteverwekkers bevatten. Zo komen hepatitis E-uitbraken voor onder omstandigheden van waterstress.

Migratie

Tot slot kan klimaatverandering leiden tot grootschalige ontheemding en migratie van mensen en dieren. Het huidige El Niño-weerfenomeen bijvoorbeeld zal in sommige delen van de wereld waarschijnlijk tot ernstige droogte leiden, die mogelijk massale, al dan niet tijdelijke, migratiestromen op gang kan brengen.

Dat kan de afstand tussen mensen en wilde dieren verminderen, waardoor het risico op uitwisseling van ziekten toeneemt.

Kwetsbare landen

Ontwikkelingslanden lopen een groter risico op klimaatrampen. Ze kunnen zich moeilijker aanpassen en zijn minder paraat om te reageren, waardoor ze extra kwetsbaar zijn.

Kwetsbare gemeenschappen worden onevenredig zwaar getroffen door de klimaatverandering.

We roepen regeringen, academische instellingen en gezondheidsorganisaties op om de mogelijkheden voor genomische surveillance uit te breiden, voor snelle detectie van uitbraken en om de opmars van infectieziekten te monitoren.

Kwetsbare gemeenschappen worden onevenredig zwaar getroffen door de klimaatverandering. De bevolkingsgroepen moeten prioriteit krijgen door te investeren in veerkrachtige gezondheidszorgsystemen en maatregelen om voorbereid te zijn op rampen.

Niet doemdenken

In plaats van te vallen voor ‘klimaatdoemdenken’, dat eerder verlamt dan tot actie leidt, trekken we beter lessen uit wat er tijdens de covidpandemie is bereikt.

Bij die prestaties zijn nieuwe epidemiologische tools en middelen ingezet, zoals zelftests of smartphone-apps, onderzoek van afvalwater en genoomanalyse om de evolutie van de ziekteverwekkers te volgen.

In een groot deel van het Globale Zuiden is inmiddels een aanzienlijke capaciteit opgebouwd van geschoolde mensen en adequate faciliteiten. Dit laat zien wat mogelijk is als de wereld samenwerkt.

Wolfgang Preiser is hoofdviroloog, Cheryl Baxter hoofd Onderzoekssteun, Houriiyah Tegally is hoofd Datawetenschappen en Monika Moir is postdoctoraal onderzoeker, allen aan de Universiteit Stellenbosch in Zuid-Afrika. Tulio de Oliveira is directeur van het KwaZulu-Natal Research and Innovation Sequencing Platform aan de Universiteit van KwaZulu-Natal.

Deze bijdrage is oorspronkelijk verschenen bij IPS-partner The Conversation.