Juridisch koorddansen met Turkije humanitaire schande voor EU

Wanneer ik het persbericht van Amnesty International over de gedwongen repatriëring van Afghaanse asielzoekers door de Turkse overheid te lezen krijg, ben ik net in Sanliurfa in Zuid-Turkije aangekomen. Deze historische stad en de omliggende provincie vangen enkele honderdduizenden vluchtelingen op, onder andere mensen uit Kobane.

Ik heb er afgesproken met enkele ngo-medewerkers die psychologische, sociale en materiële hulp voorzien voor de vele Syrische vluchtelingen in de stad in het kader van een project dat onder andere financiële steun krijgt van de Europese Unie.

UNHCR kreeg 200.000 aanvragen in 2015, waarvan het er ongeveer 7000 kon behandelen.

Op mijn vraag of ze kunnen bevestigen dat de Afghanen niet de kans gekregen hebben asiel aan te vragen, krijg ik een wat meewarige reactie. Voor niet-Syrische vluchtelingen is de behandelingsachterstand bij zowel UNHCR als de nieuwe Turkse asielinstantie, het Directoraat-generaal voor Migratiemanagement, dermate groot dat de registratie van een asielaanvraag in feite het verschil niet eens meer maakt (UNHCR kreeg 200.000 aanvragen in 2015, waarvan het er ongeveer 7000 kon behandelen, bij de DGMM werden 135.000 aanvragen geregistreerd).

Er zijn meerdere meldingen van Syriërs die opgesloten en teruggestuurd zijn na onder dwang een vrijwillige terugkeer te hebben moeten ondertekenen, bijvoorbeeld nadat ze omwille van kleine vergrijpen met de politie in contact kwamen. Helaas hebben UNHCR en de Turkse Rode Halve Maan deze meldingen door diezelfde capaciteitsbeperkingen niet kunnen verifiëren.

Conventie van Genève

Het basisprincipe van de Conventie van Genève is het non-refoulementsbeginsel. Het houdt in dat niemand teruggestuurd mag worden naar een land waar hij beweert vervolgd of onmenselijk behandeld te zullen worden (in die mate dat dit geverifieerd is in een asielprocedure die aan bepaalde procedurele standaarden voldoet).

Dat Turkije de Conventie nog steeds niet van toepassing heeft gemaakt op niet-Europeanen (de Conventie was oorspronkelijk enkel bedoeld om een oplossing te beiden voor de vluchtelingen op het Europese grondgebied in de nasleep van de Tweede Wereldoorlog) doet hier zelfs niet echt ter zake want het principe behoort inmiddels tot het internationaal gewoonterecht en staat ingeschreven in het Europees Mensenrechtenverdrag.

In de deal met Turkije zegt de EU dat het vanzelfsprekend is dat het asielrecht gerespecteerd zal worden.

Onafhankelijke bevestiging van dergelijke terugkeerpraktijken door de Turkse overheid zou het vroegtijdige doodsvonnis van de deal van de Europese Unie met het land kunnen of moeten inleiden. De EU heeft namelijk in de tekst van het akkoord bevestigd dat het ‘self-evident’ is dat het EU-asielrecht gerespecteerd zal worden in het kader van de terugkeerbeleid naar Turkije. Het verwijst daarmee in eerste plaats naar de zogenaamde Asielprocedurerichtlijn die de voorwaarden vastlegt waaronder sprake kan zijn van een ‘derde veilig land’ (artikel 38) of een ‘eerste land van asiel’ (artikel 35).

De eerste voorwaarde om een asielzoeker in de EU te weigeren omdat er een ander veilig of asielland is dat de asielzoeker er al een asielstatuut heeft of dat het land een voldoende en effectieve bescherming garandeert voor asielzoekers. Dat houdt onder andere een absoluut respect in voor het non-refoulementsbeginsel, maar ook toegang tot een individuele asielprocedure.

Dat is in het geval van de Afghanen overduidelijk niet het geval, ze hebben niet eens een beschermingsaanvraag kunnen indienen. Als de EU het meent wanneer ze zegt haar eigen wetgeving na te leven, dan kan de conclusie enkel zijn dat Turkije geen veilig derde land is, en voor Afghanen ook geen eerste land van asiel.

Gebroken beloftes

Uit de deal met Turkije blijkt bovendien dat de EU dit had zien aankomen. In de tekst is namelijk opgenomen dat Turkije een aantal wetswijzigingen moet doorvoeren om de toegang tot een effectieve asielprocedure te garanderen voor iedereen die een nood aan internationale bescherming heeft, zodat ook niet-Syriërs een bescherming kunnen krijgen die gelijkaardig is aan die uit de Conventie van Genève.

Het is ontnuchterend dat op de dag dat Amnesty bekend maakt dat de Turkse overheid de gedwongen terugkeer van de Afghanen bevestigd heeft, de ambassadeur van dat land bij de EU stelt dat Turkije helemaal niet van plan is dergelijke wetswijziging door te voeren.

De illusie dat asielzoekers snel zouden kunnen teruggestuurd worden zonder EU-reglementering te overtreden, zou nu van de baan moeten zijn.

Als de EU-leiders werkelijk verwacht hadden dat ze de asielzoekers die sinds zondag op Lesbos aankomen met een zogenaamde fast-track procedure zouden kunnen terugsturen, dan zou de illusie dat dat kan in overeenstemming met de EU-reglementering nu toch van de baan moeten zijn. Die legt namelijk ook een aantal procedurele minimumstandaarden op die in elke asielprocedure gerespecteerd moeten worden.

Zo heeft elke asielzoeker recht op een individuele behandeling van zijn aanvraag. En daarin zullen de Europese asielinstanties nu alvast niet meer kunnen aanvoeren dat er geen enkele aanwijzing is dat Turkije asielzoekers onvoldoende zou beschermen. Of ze zullen minstens geval per geval moeten aantonen dat dergelijke Turkse terugkeerpraktijken niet zullen worden toegepast.

Voor een dermate geïndividualiseerd onderzoek lijkt de versnelde procedure alvast niet geschikt. Tenzij er natuurlijk volop ingezet wordt op het niet nakomen van die andere procedurele garantie, namelijk het recht op de bijstand van een advocaat. Het huidige niveau van juridische bijstand in Griekenland schiet al dermate tekort dat de vraag stellen of er effectief juridische bijstand beschikbaar zal zijn op Lesbos, ze eigenlijk al beantwoorden is.

Keuze

Het ziet er dus naar uit dat de Europese Unie zal moeten kiezen tussen het verhoopte resultaat van de deal met Turkije of het hooghouden van de eigen en internationale asielrechtelijke verplichtingen.

Het zal vluchtelingen moeten erkennen en toelaten tot haar grondgebied en enkel diegenen die na een procedure ten gronde afgewezen worden kunnen terugsturen, al dan niet via Turkije op basis van het terugnameakkoord dat het daarover reeds afsloot en dat binnenkort van kracht zou gaan (dat is weer een ander kwestie).

De Europese Unie zal moeten kiezen tussen het verhoopte resultaat van de deal met Turkije of het nakomen van de asielrechtelijke verplichtingen.

Het was trouwens om wel meer redenen meteen een zwarte dag voor de implementatie van de Turkije-deal. UNHCR heeft namelijk een deel van zijn activiteiten op Lesbos opgeschort omdat de hot spots er sinds het akkoord zondag in werking trad in detentiecentra getransformeerd zijn, waar ook kinderen opgesloten worden en er onvoldoende procedurele garanties zijn. Dat is een zware beslissing voor het immer erg diplomatieke UNHCR.

Ook MSF weigert nog langer te helpen bij het vervoer van de asielzoekers naar wat het ‘expulsiecentra’ noemt, en ook andere ngo’s hebben laten weten hier niet meer aan te willen meewerken.

In Lesbos kwamen in de eerste twee dagen na de inwerkingtreding van het akkoord op zondag al duizend nieuwe asielzoekers aan. Dat is ongeveer evenveel als het aantal herlocaties vanuit Italië en Griekenland naar andere lidstaten in de laatste vier maand, terwijl het engagement voorschrijft er 160.000 op te nemen. De opvangcapaciteit op de eilanden en elders in Griekenland is totaal ontoereikend en de situatie wordt enkel schrijnender.

Dit alles laat weinig hoop toe voor de leefbaarheid van de deal met Turkije. De overeenkomst had de ambitie een begin van een oplossing te zijn, maar was in feite al van bij de start gedoemd. De EU had zich deze beschamende uitverkoop van haar juridische en humanitaire principes kunnen besparen door simpelweg haar eigen regelgeving correct toe te passen.

Ruben Wissing is jurist met meer dan tien jaar praktijkervaring op het vlak van het Belgische en Europese asiel- en migratierecht en -beleid. Lees meer op zijn blog