‘Laten we de Rom in België niet negeren’

Rom (woonwagenbewoners met Roma-origine) worden in België nog steeds miskend, stelt Vital Snauwaert van Caritas Vlaanderen. Het is voor hen bijzonder moeilijk om gebruik te maken van hun sociale rechten en hun recht op wonen wordt te vaak genegeerd. Met het aanbod van een ‘referentieadres’ en educatieve impulsen wil Caritas hun toestand helpen verbeteren.

‘Alle Belgen worden geboren met een baksteen in de maag’: een veelgebruikt gezegde. We gaan ervan uit dat iedereen in een huis of appartement woont, of toch ten minste op een vast adres. Overheden op alle niveaus, maar ook andere organisaties en instanties, nemen deze veronderstelling nog te vaak voor vanzelfsprekend bij het maken en uitvoeren van regels en procedures. Want er zijn ook mensen die niet met een baksteen, maar met een wiel in de maag worden geboren: honderden families trekken in België rond met hun woonwagen.

Vandaag (8 april) is het Internationale Dag van de Roma. Op deze dag vieren Roma hun identiteit en vragen ze aandacht voor hun cultuur en taal, alsook voor de al eeuwenlang durende vervolging, het racisme en de discriminatie die ze te verduren krijgen.

Deze bevolkingsgroep, die zijn oorsprong vindt in de gebieden waar nu de Oost-Indische provincie Rajasthan ligt, verspreidde zich door de eeuwen heen over de hele wereld. Vandaag vormen ze, met 12 miljoen mensen, de grootste etnische minderheidsgroep in Europa.

Een groep Roma migreerde na de val van het IJzeren Gordijn naar België en leidt hier sindsdien een residentieel bestaan. De zogeheten Belgische ‘Rom’ zijn ook Roma, maar verblijven al sinds eind 19^de eeuw in België en trekken rond in woonwagens.

Zij zijn niet de enige bevolkingsgroep die voortdurend rondtrekt. Denk maar aan binnenschippers, circusartiesten en kermiskramers, die voor hun beroep rondtrekken, maar ook aan Voyageurs (woonwagenbewoners afkomstig uit de autochtone bevolking) en Manoesjen (Roma bevolkingsgroep die al in de 15^de eeuw naar deze streken migreerde).

Sommigen kiezen er bewust voor om rond te trekken uit socio-culturele motieven. Anderen, de ‘gedwongen rondtrekkenden’, reizen voortdurend rond omdat ze niet anders kunnen door het groot tekort aan residentiële terreinen.

Referentieadres

De woonwagenbevolking in België dreigt volledig uit de boot te vallen. Niet alleen is hun recht op wonen onvoldoende verzekerd, zonder officieel adres zijn zij administratief bovendien onbereikbaar en hebben zij geen toegang tot sociale rechten en diensten, zoals een groeipakket, een ziekte- of werkloosheidsuitkering, enzovoort.

Sinds 2021 biedt Caritas Vlaanderen hen, met de steun van de Vlaamse overheid, in Antwerpen en sinds 2024 ook in samenwerking met vzw Mensen van de Weg in Zwankendamme (Brugge) wel de mogelijkheid tot administratieve verankering via een referentieadres.

Niet alleen is hun recht op wonen onvoldoende verzekerd, zonder officieel adres hebben zij geen toegang tot sociale rechten en diensten.

Op het adres van de organisatie kunnen woonwagenbewoners hun post regelmatig komen ophalen. Omdat laaggeletterdheid bij de doelgroep geen uitzondering is, leggen medewerkers van Caritas op vraag de inhoud van brieven uit en ondersteunen zij bij bepaalde administratieve procedures.

Meer nog dan een administratieve dienstverlening is dit referentieadres dan ook een instrument om armoede bij woonwagenbewoners te voorkomen of te bestrijden. De Caritas-medewerkers ondersteunen de woonwagenbewoners bij het uitputten van hun rechten en helpen bij het aanvragen van bijvoorbeeld een ziekteverzekering, het groeipakket of de inkomensgarantie voor ouderen.

Gebrek aan regelgeving op maat

Dat is niet zo vanzelfsprekend, onder andere door de manier waarop procedures voor het aanvragen van rechten en hulpverlening zijn opgesteld. Zo moet je voor het aanvragen van ondersteuning, zoals bijvoorbeeld een leefloon, aankloppen bij het OCMW van de gemeente waar je ‘gewoonlijk verblijft’ of waarmee je een ‘aantoonbare band’ hebt. Niet evident als je om de paar weken van gemeente verhuist. Als je het toch probeert en een aanvraag indient bij het OCMW waar je op dat moment verblijft, duurt het verplichte ‘sociaal onderzoek’ meestal langer dan de periode dat je er met je woonwagen mag verblijven. Je kan dan in een andere gemeente van voor af aan beginnen.

Dit kan ook worden doorgetrokken naar heel wat andere levensaspecten. Dienstverleningen waar de doorsnee burger met een gerust gemoed kan op betrouwen, blijven buiten het bereik van de rondtrekkende bevolking. Zo kun je schuldhulpverlening aanvragen bij je lokale OCMW of bij het CAW in jouw streek. Maar er is geen alternatief op gemeenschaps- of federaal niveau voorzien voor wie zich geen residentiële levensstijl aanmeet.

Standplaatsen te kort

Met Caritas Vlaanderen kunnen we niet anders dan vast te stellen dat er te weinig doortrekkersterreinen, residentiële terreinen en pleisterplaatsen zijn in Vlaanderen om de honderden rondtrekkende gezinnen op te vangen. Toch hebben ook zij recht op wonen.

Wonen in een woonwagen wordt immers al sinds 2001 erkend als officiële woonvorm in de Vlaamse Wooncode. Die stelt ook duidelijk dat het Vlaamse woonbeleid initiatieven moet nemen om ‘de woonsituatie te verbeteren van bewoners die gehuisvest zijn in een woonwagen.’ 

Vandaag ligt de verantwoordelijkheid voor de aanleg, het onderhoud en het beheer van terreinen voor woonwagenbewoners bij de lokale besturen. De meeste van deze lokale besturen voelen er echter weinig voor hun hand voor deze mensen in het vuur te steken of vrezen voor een zogenaamd ‘aanzuigeffect’.

In plaats van initiatieven te nemen om de woonsituatie te verbeteren, voerde de Vlaamse overheid op 1 januari 2024 de subsidie voor de aanleg en het onderhoud van residentiële terreinen, zonder veel tamtam af. Het gevolg is een tekort van naar schatting 1000 standplaatsen in ons land.

De gevolgen voor woonwagenbewoners zijn niet te onderschatten. Als ze al een degelijke plaats vinden om te staan, kunnen ze er maar kort verblijven. Het is niet altijd mogelijk samen te staan met familie of vrienden, wat steunen op elkaar bemoeilijkt en de sociale cohesie binnen de groep schaadt. Mentaal zorgt het voortdurende moeten opbreken bovendien voor een rusteloosheid die leidt tot kortetermijndenken en de mensen in een overlevingsmodus dwingt.

Verstoken van onderwijs

Het levensdomein waarin de rondtrekkende bevolking het meest op drempels stuit, is onderwijs. In tegenstelling tot bijvoorbeeld Frankrijk, wordt er in België geen enkele vorm van mobiel onderwijs aangeboden op maat van woonwagenbewoners. Inschrijven in een gewone school is door het voortdurende, al dan niet gedwongen, rondtrekken onmogelijk. Langere perioden op eenzelfde plek blijven staan om de kinderen naar school te kunnen laten gaan, is ook uitgesloten.

Ook thuisonderwijs ligt moeilijk, omdat de ouders in dezelfde omstandigheden zijn opgegroeid en zelf vaak maar beperkte scholing hebben ontvangen. Door de sterke nadruk die Rom leggen op de samenhang van het gezin en door hun historisch gegroeide wantrouwen tegenover instellingen als gevolg van eeuwenlange vervolging en racisme, zullen ze hun kinderen ook niet op internaat sturen. De kinderen blijven dus verstoken van onderwijs.

Inschrijven in een gewone school is door het voortdurende, al dan niet gedwongen, rondtrekken onmogelijk.

Caritas Vlaanderen is samen met Huis van het Kind en Kind & Gezin in 2022 het project ‘De Spelcaravan’ gestart met een educatief aanbod voor de kinderen van Rom op de doortrekkersterreinen en ontwikkelt sinds dit jaar met pilootproject ‘De Letterkaravaan’ ook educatieve activiteiten aan Rom-kinderen in hun eigen omgeving. De weg naar formeel en structureel onderwijs is echter nog lang.

Het gebrek aan onderwijs is, behalve een ramp voor de ontwikkeling van kinderen en jongeren, ook nefast voor hun zelfredzaamheid. Wie niet kan lezen of schrijven, wordt kansen ontnomen, loopt rechten mis of geraakt in de problemen. Bovendien worden ze op deze manier ook voor een groot deel uitgesloten uit het publieke debat.

Op deze dag achten we het dan ook belangrijk om voor deze pijnpunten aandacht te vragen. We moeten sociale hulpverlening voorzien voor mensen die niet aan één enkele gemeente zijn gebonden. We moeten zorgen dat er voldoende terreinen zijn, zodat mensen op veilige plaatsen kunnen blijven stilstaan. We moeten mobiele onderwijssystemen ontwikkelen zodat ook deze kinderen hun recht op onderwijs kunnen genieten. We moeten sleutelen aan de regelgeving en procedures, zodat ook wie rondtrekt niet langer wordt uitgesloten.

De aanwezigheid van de honderden Rom, Manoesjen, Voyageurs en gedwongen rondtrekkenden in België kan niet langer worden genegeerd. Het wordt tijd dat de regelgeving hieraan wordt aangepast en hun rechten zo worden gevrijwaard.

Vital Snauwaert is projectmedewerker referentieadressen bij Caritas Vlaanderen.