Naomi Klein: 'Ik zag de toekomst: het is moord'

Naomi Klein werd enkele jaren geleden door neoliberale macho’s smalend een “antiglobaliseringsbabe” genoemd, maar eigenlijk is ze een charmant politiek dier, dat bijzonder veel gevoel voor timing en promotie heeft. Haar jaarlange, wereldwijde tournee sloot ze eind december af met een persconferentie in Chiapas, Mexico, waarop Subcomandante Marcos De Shockdoctrine aanprees als een noodzakelijk en gevaarlijk boek. ‘Want je kan begrijpen wat erin beschreven staat’, aldus el Sub.
Daarmee zitten we meteen bij de vraag welke weg er door de andersglobalisten is afgelegd tussen No Logo en De Shockdoctrine. Voor het eerst in jaren zal het Wereld Sociaal Forum niet als zichtbare, gecentraliseerde tegenhanger van het Wereld Economisch Forum samenkomen. Er zal wel nationale of regionale actie zijn. Is dat een teken van kracht of eerder van verzwakking?
Naomi Klein: Ik was aanwezig bij de eerste edities van het WSF en denk dat die wel degelijk mondiale kracht uitstraalden. De Fora waren echt een plaats waar veel mensen inspiratie putten uit allerlei Latijns-Amerikaanse bestuursmodellen, zoals het participatieve budgetbeheer uit Brazilië, de aanpak van de Beweging voor Landloze Boeren en de visie en strategie van de Zapatistas. Het werd lastiger toen de aanpak van de fora centralistischer werd, daarom denk ik dat de decentralisatie van dit jaar heel positief is.
De discussie en de strijd terugbrengen naar het lokale vlak is ook van belang om een tegengewicht te organiseren voor de “rocksterpolitiek” met mensen als Bono en Geldof en het G8 make poverty history-model. Dat is écht een stap terug. Ik heb mijn kritiek op het Wereld Sociaal Forum, maar het was nog altijd een heel pak beter dan het model van “Bono-isering” dat we nu zien. Het WSF maakt sociale, zelfgeorganiseerde en democratische bewegingen uit de hele wereld zichtbaar, bewegingen die eigen voorstellen hebben om armoede uit de geschiedenis te bannen. Vaak zijn die wat radicaler en duurzamer dan alleen wat extra liefdadigheid.
Het WSF laat zien dat mensen in staat zijn om voor zichzelf te spreken met eigen ideeën. Het toont de absurditeit en het neokolonialisme van een groep blanken die op een persconferentie tijdens een G8-top vertellen wat Afrika nodig heeft. De “Bono-isering” van de strijd voor rechtvaardigheid is echt schandalig en ik vind dat het Afrika Social Forum zich daar met alle kracht moet tegen verzetten.
U bent de voorbije jaren van rampgebied naar rampgebied gereisd: Sri Lanka na de tsunami, New Orleans na Katrina, Irak na de invasie, enzovoorts. Wat doet dat met u als mens? 
Naomi Klein: Hmm, I’ve seen the future, brother: it’s murder, om Leonard Cohen te citeren. Al was het niet mijn Canadese landgenoot Cohen van wie ik die uitspraak leerde, maar van een vriendin uit Iran, toen ze me vertelde wat het betekent om het regime van de ayatollahs te overleven. Ik ervaar die rampen als een voorbode van een dystopische maatschappij, het volkomen tegengestelde van de utopische samenleving.
Wat zich afspeelde in New Orleans is meer dan een exces van de dolgedraaide Amerikaanse maatschappij of van de blunderende regering-Bush. Het is de logische consequentie van een ideologie die overal ter wereld veel macht heeft en die de rol van de overheid wil beperkten tot het overdragen van welvaart van de staat naar private bedrijven. Je ziet het in zijn meest naakte vorm in Irak, met bedrijven als Halliburton, Bechtel en Blackwater, die al het geld dat bedoeld was voor Irakezen incasseren zonder daar iets voor te doen.
In New Orleans zie je hetzelfde. In het herbouwde French Quarter zijn de mensen weer aan het feesten. Tegelijk blijven zoveel wijken in puin liggen en functioneren openbare diensten niet meer. Hetzelfde gebeurde in Argentinië na de economische crisis. Je vraagt je af: is dit ook onze toekomst, banken die er met het geld vandoor gaan? Ik heb verschillende variaties van het instorten van dit ideologische model gezien. En dit soort observaties gaven mij een sterk gevoel van urgentie. Want het vacuüm dat het neoliberalisme nu in sommige landen creëert, wordt opgevuld door religieus fundamentalisme, door fascistische ideologieën.
Mensen hebben vaak het gevoel dat ze niet opkunnen tegen de Halliburtons van deze wereld.
Naomi Klein: Mensen voelen zich vaak klein, ja. Daarom vind ik het belangrijk om aan te tonen dat de rechtse, neoliberale ideologie zo vaak gebruikt maakt van crises, shocks of rampen, juist omdat ze geen steun van de meerderheid heeft. Als dat wel zo was, hoefden ze die rampen niet te exploiteren om hun agenda door te drukken. Het feit dat velen zich klein en gemarginaliseerd voelen, toont het succes aan van de propaganda die stelt dat dit het vrijemarktdenken de dominante, overheersende idee is. Dat is namelijk niet zo.
In De Shockdoctrine valt u vooral de econoom Milton Friedman en zijn Chicago-boys aan. Dat is toch geen nieuwe kritiek?
Naomi Klein: Mijn boek is inderdaad gebaseerd op bestaande kritieken, maar plaatst die in een mondiaal perspectief. Ik beschrijf de logica waarbij crises en shocks over heel de wereld doelbewust worden geëxploiteerd. Ik val dus de centrale stelling van de radicale vrijemarktideologie aan, die stelt dat hun ideologie samenvalt met democratie. Terwijl het invoeren van een vrijemarktideologie op zoveel plaatsen gepaard ging met het indammen van democratie: van Latijns-Amerika over Jeltsin die het parlement liet aanvallen tot de tanks op het Chinese Tienanmenplein.
Ik toon in het boek heel duidelijk aan dat de ideologie van de Chicago-school veel groter en breder is dan die ene universiteit. Waar het om gaat, is dat er een soort omgekeerde klassenstrijd plaatsvond, waarbij elites macht naar zich toetrokken. En daarmee zeg ik weer niets nieuws: veel economen spraken al over een soort contrarevolutie van elites tegen de welvaartsstaat. Het is de rode draad van wat zich tussen 1973 –de coup van generaal Augusto Pinochet op president Salvador Allende in Chili­–  en vandaag afspeelt.
Is dat meer dan een goed gevonden complottheorie?
Naomi Klein: Ik citeer zoveel mogelijk uit neoliberale bronnen, zoals de von Hayek-archieven en de correspondentie van Friedman, onder andere met Pinochet. Met die historische feiten in handen moet je zelf geen complotten meer bedenken. John Williamson, de uitvinder van de Washington Consensus – de informele samenvatting van de neoliberale ideologie– schrijft zelf dat er nooit een voorbeeld is geweest van een land dat de Washington Consensus accepteerde zonder dat er sprake was van een diepe crisis. Hij stelde daarbij de vraag of het mogelijk was om pseudo-crises te creëren om zo alsnog de neoliberale omwenteling door te voeren. Dit soort schadelijke citaten werden nog nooit op grote schaal verspreid. Daarom doet mijn boek pijn en probeert men mij met veel enthousiasme in de hoek te drukken van de samenzweringsdenkers.
De Heritage Foundation (een conservatieve en neoliberale denktank die campagne voert voor een strikt gelimiteerde overheid in een vrije markt, traditionele Amerikaanse waarden en een sterke defensie, nvdr) lanceerde twee weken nadat de dijken in New Orleans het hadden begeven 32 “oplossingen vanuit de vrije markt”. Dat ging van het opheffen van arbeidsrechten tot het vervangen van het openbare onderwijs door privéscholen. Ik zeg dus niet dat zij de crisis veroorzaken, wel dat ze klaar staan om erop in te spelen.
Dit soort informatie brengt rechts in verlegenheid in een tijd dat de ideologie zich in Noord-Amerika al in een crisis bevindt. Alan Greenspan, de voormalige voorzitter van de Amerikaanse centrale bank, publiceerde net een boek waarin hij stelt dat mensen niet meer geloven in de economische theorie van trickle down effects (als de rijken rijker worden, zullen ook de armen daar op termijn beter van worden) vanwege de enorme ongelijkheid in de VS.
Collega John Vandaele schreef een boek over de verschuivende machtsverhoudingen in de wereld onder de titel De stille dood van het neoliberalisme. Vecht u niet tegen een reeds verslagen vijand?
Naomi Klein: Ik vrees dat neoliberalisme nog leeft (lacht). De meer “vreedzame” modellen om het neoliberalisme in te voeren, zoals de vrijhandelsakkoorden van de Wereldhandelsorganisatie of de voorwaarden die het IMF en de Wereldbank oplegden, riepen zo veel weerstand op dat overgeschakeld werd op brutalere methoden. De Amerikaanse overheid gebruikt het IMF niet meer, maar valt gewoon Irak binnen en doet wat ze wil.
De nieuwste fase waarin het rampenkapitalisme in de VS is beland, is precies het privatiseren van de reactie op rampen, het voeren van oorlog, het verzorgen van de veiligheid. De schandalen in Irak rond beveiligingsbedrijf Blackwater toonden dat het meeste werk in Irak wordt uitgevoerd door bedrijven. Bedrijven als Blackwater zien gewoon nieuwe markten en willen zich nu ook met vredeshandhaving gaan bezighouden, en ze willen dat bijvoorbeeld in Darfoer doen.
Na de aardbeving in Peru kreeg het privébedrijf Anmar het contract om vluchtelingenkampen te bouwen. Vergeet de ngo’s, geef het geld een aan een bedrijf dat ervaring heeft, bijvoorbeeld in het bouwen en beheren van geprivatiseerde gevangenissen. En dus bouwden ze in Peru kampen compleet met McDonalds. Precies wat we ook in Irak zien op de Halliburton-legerbases. Een soort dienstverleningsindustrie voor oorlog en rampen. Het is dus een risico als Europeanen zeggen dat het neoliberalisme dood is, en niet zien dat deze gigantische nieuwe markten nu geopend worden. En, hoe ironisch, deze markten groeien mede dankzij klimaatverandering en daaraan verbonden rampen en conflicten.
De neoliberale doctrine ondergraaft zichzelf dus niet?
Naomi Klein: Misschien wel. Maar mijn centrale boodschap is dat het gebruik van shocks en crises de botsing van ideeën in de weg stond. Ik zeg dus niet dat we de strijd om ideeën verloren hebben, wel dat veel van onze ideeën eenvoudigweg niet de kans kregen om serieus besproken of uitgeprobeerd te worden. De vakbeweging Solidarność in Polen had best een visie op een derde weg tussen staatscommunisme en barbaars kapitalisme. Alleen kregen ze nooit de kans hun ideeën uit te voeren omdat ze werden gemanipuleerd door het IMF en de andere shocktherapeuten.
In Zuid-Afrika kon het ANC zijn economisch programma nooit echt uitvoeren omwille van enorme druk van de markt. Ik denk dat ook veel mensen uit linkse hoek ondertussen denken dat onze ideeën achterhaald, ouderwets en beschadigd zijn. Het feit is dat we enkele vuile oorlogen verloren omdat we gemanipuleerd werden, in plaats van dat er een eerlijk gevecht van ideeën kon plaatsvinden.
Gelukkig biedt Latijns-Amerika vandaag nieuwe hoop. Daar zijn de linkse ideeën helemaal niet zo vaag, omdat rechts er zo lang aan de macht is geweest op basis van openlijk geweld en vuile trucs. Linkse ideeën krijgen er nu een kans en mensen hebben geleerd van de fouten uit de jaren zeventig. Er bestaat een echte betrokkenheid bij democratie in veel landen, je hoort niet het argument dat het doel alle middelen heiligt. De nieuwe bewegingen in Latijns-Amerika zijn dus meer gedecentraliseerd en democratischer dan in de jaren zeventig en zijn veel voorzichtiger om geweld te gebruiken.
Gelooft u in de veerkracht van mensen na of tijdens rampen of crises?
Naomi Klein: De plaatsen waar mensen het meest bestand zijn tegen de shockdoctrine, zijn plaatsen waar mensen hebben geleerd van shocktactieken. Spanje is een goed voorbeeld. Na de terroristische aanslagen in Madrid rebelleerden mensen tegen Aznar en zijn poging de angst uit te buiten. Mensen zeiden letterlijk: ‘Hij deed ons denken aan Franco.’ Dit land gaat door het moeilijke verwerkingsproces van het recente verleden en onderzoekt niet alleen wat de shocktherapie inhoudt maar ook hoe mensen reageren op momenten van maatschappelijke shocks. Hoe leiders dan persoonlijke vrijheden inruilen voor meer veiligheid. Het Spaanse proces van zelfkritisch onderzoek heeft mede tot regimeverandering geleid.
De shockaanpak werkt dus niet altijd?
Naomi Klein: Dat leert ons in elk geval de ervaring van gevangenen die eraan onderworpen worden. Alle shocks –persoonlijk of collectief– zijn deels gebaseerd op gebrek aan informatie. Daarom het isoleren van gevangenen zo cruciaal. Ze kunnen je pijn aandoen, maar als je weet waarom ze dat doen, als je erop voorbereid bent, kun je niet of veel moeilijker gedesoriënteerd worden. Een Chileense psychologe die in Toronto woont en martelslachtoffers uit hele wereld behandelt, vertelde me dat de politieke gevangenen het achteraf altijd beter doen, omdat zij een verhaal hebben en weten wat hen overkomt. Daarom is kennis van geschiedenis zo essentieel. Om wat je –individueel of collectief– overkomt in een context te kunnen plaatsen.
U vergelijkt de manifeste shock in Irak ook met de manier waarop er hulp werd geboden in Sri Lanka na de tsunami. Is dat niet overtrokken?
Naomi Klein: Het zijn verschillende gelegenheden om gelijkaardige impopulaire maatregelen zoals privatiseringen ondemocratisch door te voeren. Als ik ngo’s bekritiseer, dan is dat omdat ik denk dat ze het beter kunnen doen en dat weten ze zelf ook. In Sri Lanka zijn er de People’s Reconstruction Projects, waarbij gemeenschappen meer tijd krijgen om zichzelf weer te organiseren en hun eigen prioriteiten op te stellen, om vervolgens met de ngo’s samen te werken. Ik bezocht in Sri Lanka verschillende kampen en het enige dat door mensen zelf gebouwd was, was veruit het beste kamp. De behuizing was opgetrokken uit materialen die veel koelere onderkomens opleverden, ze bouwden het in rijen die grensden aan een pleintje. Ze gebruikten hulpgeld, maar ik zag geen logo’s van ngo’s. Mensen hebben fantastische ideeën. Het is tijd om die uit te voeren.