‘Net de strijd tegen bendes maakte van Ecuador een narcostaat’

Een ongekende golf van bendegeweld heeft van Ecuador het meest gewelddadige land van Latijns-Amerika gemaakt. Het zijn bezuinigingen en net de harde aanpak van bendes die het geweld aanzwengelden, stellen experten Maria Gabriela Palacio (Universiteit Leiden) en Fabio Andrés Díaz Pabón (Universiteit van Kaapstad).

De golf van geweld in Ecuador heeft de aandacht van de wereldpers getrokken, zeker nadat een gewapende bende binnenviel in een televisiestudie tijdens een live uitzending op 9 januari.

Maar het recente bendegeweld is enkel een symptoom van een dieperliggend probleem dat ook andere landen in de regio treft. De onrust vindt zijn oorsprong in de erosie van de staatscapaciteit en de bezuinigingspolitiek in heel Latijns-Amerika. Die heeft een vruchtbare voedingsbodem gecreëerd voor de groei van criminele bendes.

De recente regeringen in Ecuador hebben vooral bezuinigd, en zo is het land verstrikt geraakt in mondiale kapitaalnetwerken en komt de soevereiniteit in gevaar. Nu die pijnlijke gevolgen van die bezuinigingen duidelijk zijn geworden, mikt de staat op buitenlandse militaire interventie en is er een overeenkomst met Washington getekend voor de permanente inzet van Amerikaanse troepen in het land.

Maar bezuinigingen alleen verklaren de escalatie van het geweld niet: er zijn nog andere elementen in het spel. Eén daarvan is financiële deregulering als gevolg van de toegenomen kapitaalbehoeften en de dollarisering. Toen Ecuador de Amerikaanse dollar als munteenheid aannam, werd het makkelijker voor buitenlandse investeerders om in het land te investeren.

De onrust vindt zijn oorsprong in de erosie van de staatscapaciteit en de bezuinigingspolitiek in heel Latijns-Amerika.

Maar het maakte ook het witwassen van geld makkelijker. Ecuador werd zo aantrekkelijk voor drugshandelaren en internationale maffia. Het is geen verrassing dat Ecuador nu het belangrijkste kanaal is voor de verzending van cocaïne vanuit de hele regio naar Europa.

Kijken naar het verleden

Jammer genoeg zijn de huidige problemen in Ecuador deels het gevolg van inspanningen om de criminaliteit aan te pakken. Tijdens het bewind van Rafael Correa tussen 2012 en 2017 was er bijvoorbeeld een flinke stijging van het aantal gevangenen.

Dat had het onbedoelde effect dat gevangenissen zich ontwikkelden tot knooppunten voor criminele organisaties. Ze zijn uitgegroeid tot centra voor netwerken van criminelen en worden daarom de “universiteiten van de misdaad” genoemd. Ze herbergen een waaier aan illegale activiteiten en bevorderen de coördinatie tussen verschillende criminele organisaties.

Tegelijk nam het geweld af en werden de banden tussen criminele organisaties en sommige statelijke actoren sterker. Ironisch genoeg viel de strijd tegen narco-bendes tijdens Correa’s regering samen met de opkomst van Los Choneros, Ecuador’s grootste drugsbende.

De ontsnapping van de Los Choneros-leider “Fito” deze maand, illustreert de omvang van het probleem. Het toont ook de macht van de georganiseerde misdaad, zowel binnen als buiten de gevangenissen.

Moreno en Lasso

Na de verkiezing van Rafael Correa’s vice-president Lenín Moreno tot president van 2017 tot 2021 leek het evenwicht tussen sommige statelijke actoren en criminele netwerken te veranderen. Dat leidde tot chaos in de gevangenissen en geweld in de straten.

De situatie werd verergerd door wijdverbreide sociale onrust na de bezuinigingsmaatregelen en schokken zoals de pandemie.

De volgende regering van Guillermo Lasso, tussen 2021 en 2023, kondigde een war on drugs af, die leidde tot een golf van moorden. De verschuiving naar een gemilitariseerde aanpak van het probleem leverde een beperkt succes op in de strijd tegen bendegeweld, maar ging ook gepaard met autoritaire reacties op de sociale protesten tegen de uitholling van de sociale bescherming in het land.

Interne oorlog

De afkondiging van een “interne oorlog” door de huidige president Daniel Noboa doet denken aan een gelijkaardige strategie van de president van El Salvador, Nayib Bukele, en de Colombiaanse inspanningen om geweld te bestrijden via de noodtoestand.

De militarisering van de openbare veiligheid kan zelfs tot een escalatie van het geweld leiden, omdat criminele groepen waarschijnlijk op dezelfde manier op geweld zullen reageren.

Die aanpak speelt in op de wanhopige behoefte van de bevolking aan onmiddellijke oplossingen om de onveiligheid aan te pakken. Het geeft ook meer macht aan de strijdkrachten, maar het ontbreekt aan een strategie die verder gaat dan de belofte om de gewapende groepen te verslaan.

De militarisering van de openbare veiligheid kan zelfs tot een escalatie van het geweld leiden, omdat criminele groepen waarschijnlijk op dezelfde manier op geweld zullen reageren. Deze escalatie kan leiden tot een cyclus van geweld en repressie, waarbij burgers onvermijdelijk in het spervuur van meerdere gewapende actoren terecht zullen komen.

Armoede, onzekerheid en geweld

De focus op geweld neemt de aandacht weg van de factoren die het voor gewapende mensen gemakkelijker maakt om nieuwe leden te rekruteren, met name de moeilijke situatie van gemarginaliseerde gemeenschappen.

De armoede bijvoorbeeld is gestegen van 24,5 procent in 2018 naar 27 procent in 2023. Ze treft de historisch gemarginaliseerde groepen in het land disproportioneel hard (zoals inheemse bevolkingsgroepen en Afro-Ecuadorianen), met armoedecijfers van bijna 50 procent. En het zijn net die groepen die nu nagekeken worden omdat hun jongeren het meest kwetsbaar zijn voor rekrutering door bendes.

De covid-pandemie heeft de zaken voor veel van die gemeenschappen nog veel erger gemaakt, en ze nog vatbaarder gemaakt voor armoede en rekrutering in gewapende groepen.

De rekrutering van die gemarginaliseerde jongeren in drugsbendes toont hoe bezuinigingen en externe schokken de opmars van criminaliteit aanjagen. De toegenomen onzekerheid na de pandemie, de afbouw van sociale bescherming, het individualisme en de “glamourisering” van criminele figuren in de media hebben het sociale weefsel doen eroderen. En dat heeft de rekrutering van mensen voor de georganiseerde misdaad vergemakkelijkt.

De geweldscrisis verliep paralel met een staat die steeds minder sterk de sociale en economische rechten kon garanderen. Gewapende groepen ontstaan vaak waar staten minder legitiem zijn. Maar dat wil niet zeggen dat de legitimiteit van een staat uitsluitend gebaseerd is op geweld.

Het antwoord op deze crisis vereist een sterke staat die de gewapende groepen op verschillende fronten de baas kan: een monopolie op geweld en het welzijn van de bevolking garanderen. Stabiliteit betekent bescherming bieden die verder gaat dan alleen de bestrijding van geweld met geweld. In de 21e eeuw kan legitimiteit niet alleen door grof geweld worden opgelegd.

Maria Gabriela Palacio is assistent-hoogleraar Ontwikkelingsstudies aan de Universiteit van Leiden, Fabio Andrés Díaz Pabón is onderzoeker aan het African Centre of Excellence for Inequality Research (ACEIR) aan de Universiteit van Kaapstad. Dit artikel is oorspronkelijk verschenen bij IPS-partner The Conversation.