Sociaaldemocraten moeten de krachten bundelen om de democratie te heroveren

Hoewel we bijna twee jaar verwijderd zijn van de volgende gemeenteraadsverkiezingen stijgt de pre-electorale verkiezingskoorts met rasse schreden. Politieke kopstukken kondigen hun verhuis aan in functie van een toekomstig lijsttrekkerschap; nieuwe politieke figuren worden out of the blue op het schild gehesen. Ook de PVDA pakt nu reeds uit met haar lijsttrekkers voor de centrumsteden.

Blijkbaar kondigen de lokale verkiezingen zich aan als een belangrijke machtsstrijd. Zal de N-VA haar lokaal draagvlak verruimen? Zullen andere formaties ter rechterzijde de meubels redden? Zal de sp.a haar stedelijke bastions verliezen? Zal Groen verder evolueren tot een beleidspartij? Al deze vragen beheersen nu reeds de hoofdkwartieren van het politiek bestel.

Natuurlijk heeft de hele pre-electorale rimram ook te maken met de regionale, federale en Europese verkiezingen die in het voorjaar van 2019 zullen volgen. Indien Bart De Wever met gemak de Antwerpse burgemeester-sjerp behoudt, versterkt dit de positie van de N-VA voor de volgende krachtmetingen.

Peilingen zitten ernaast, de kiezer volgt niet meer en nieuwe formaties slagen erin aanzienlijke scores te behalen. Dit alles verklaart het schuiven van pionnen en de soms wanhopige uitnodigingen tot eenheid of kartelvorming.

De recente electorale aardverschuivingen die her en der hebben plaats gevonden wijzen bovendien op een toenemende instabiliteit. Peilingen zitten ernaast, de kiezer volgt niet meer en nieuwe formaties slagen erin aanzienlijke scores te behalen. Dit alles verklaart het vroegtijdig positioneren van kandidaten, het schuiven van pionnen en de soms wanhopige uitnodigingen tot eenheid of kartelvorming.

En de bevolking dan? Indien we Johan Vandelanotte moeten geloven, heeft de burger ook zijn plaats in het gebeuren.

Ter rechterzijde hoeft men zich over burgerparticipatie en burgerbewegingen weinig of niet uit te spreken. Het rechts-populisme spreekt in naam van het buikgevoel. Burgers hoeven dus niet benoemd te worden. Bij de traditionele rechterzijde spelen partijen gewoon hun rol en mag de kiezer om de zoveel jaar een product kiezen in de etalage. En daarmee is de kous af.

In het progressieve kamp gaf het voorstel van il padrino van de traditionele politiek daarentegen aanleiding tot een mooie kakofonie…

Het kon ook moeilijk anders. Volgens sommigen is de oproep tot burgerlijsten niets anders dan een zoveelste poging tot recuperatie. Anderen stellen dan weer dat burgerbewegingen best hun handen niet vuil maken aan electorale bedoeningen. Natuurlijk zijn lokale verkiezingen minder ‘ideologisch’ en hebben lokale belangen dikwijls een partij-overschrijdend karakter. Dit pleit in het voordeel van een aanpak die minder partijpolitiek gekleurd is… Maar waarom dan niet uitpakken met ‘burgemeesterlijsten’ of met ‘stadslijsten’, vraag ik mij af? Bezitten burgerbewegingen een magische kracht?

Burgers als reddingsboei?

Je kan de oproep van Vandelanotte ook interpreteren als een onbewuste bekentenis van formaat waarvan de subtekst als volgt luidt: ‘help, red ons, want alleen kunnen we het niet meer…’

Sinds John Crombez het voorzitterschap waarneemt heeft de sp.a al heel wat vernieuwd: open congressen, hoorzittingen, grootschalige huisbezoeken, social events, noem maar op. Inhoudelijk werd één en ander aangepakt maar de resultaten laten op zich wachten, althans in de peilingen. Stagnerende of dalende trends zorgen bij mandatarissen voor koude rillingen terwijl het geduld van aanstormende carrièristen op de proef wordt gesteld. Twee jaar noest oppositiewerk heeft de sp.a alleszins minder succes opgeleverd dan hetgeen Groen op haar conto kan schrijven.

De miniaturisering van de sociaaldemocratie is het gevolg van een organische vereenzelviging met de powers that be.

In een opgemerkte toespraak in Praag riep Jeremy Corbyn de gehele Europese sociaaldemocratie op tot een breuk met het establishment: ‘De sociaaldemocratie behoort niet tot de bewakers van de status quo. Zij moet afstand nemen van het desastreuze besparingsbeleid en vooral, links moet opkomen voor al wie vandaag a decent life verloren heeft of dreigt te verliezen. Het is dat of ten onder gaan terwijl rechts populisme zal zegevieren.’ De sociaaldemocratie heeft met andere woorden een historische verantwoordelijkheid. Niet alleen ten opzichte van de huidige situatie maar ook met het vizier op de toekomst.

De miniaturisering van de sociaaldemocratie is het gevolg van een organische vereenzelviging met de powers that be. En vermits deze ‘powers’ vandaag zorgen voor sociale regressie, voor grootschalige verarming en economische stagnatie deelt de sociaaldemocratie in de klappen. Of beter, zij is de eerste die de politieke prijs betaalt van dit beleid.

Zij heeft zich laten gebruiken als electoraal stootkussen voor een antisociaal beleid terwijl men historisch gezien net het omgekeerde mag verwachten. Ook de sp.a zit nog steeds gewrongen met een halfslachtige breuk het besparingsbeleid terwijl de nabijheid met financiële oligarchie (denk aan Optima) nog steeds reëel is. Kortom, een te hoog technocratisch gehalte met te weinig échte alternatieven die het verschil kunnen maken.

De kritiek mag best ook fair blijven en alle verhoudingen in acht nemen.

Rechts-populisme is agressief en offensief. De actualiteit met aanslagen en vluchtelingen blaast rechts en uiterst rechts wind in de zeilen. Bovendien zijn de onderhandelingsmarges in deze tijden van globale economische wereldoorlog tot nul herleid. Paul Magnette kan er over mee spreken. Maar hij is tenminste het gevecht aangegaan.

Wil de sociaaldemocratie haar draagvlak verbreden en een verloren achterban heroveren, dan moet ze eerst en vooral het gevecht durven aangaan met de financiële oligarchie. Er is geen andere keuze.

Oproep tot eenheid

Een kritische houding is nodig maar brengt daarom geen zoden aan de dijk. Een krachtenbundeling kan dit wel doen. De inzet is immers groot. Zo stellen heel wat mensen zich de vraag of er ooit een einde komt aan het beleid van sociale afbraak. Niet onbelangrijk voor al wie de 15de van de maand moet beginnen tellen voor hoogst noodzakelijke uitgaven.

Een nieuwsoortig fascisme is aan het oprukken, en dit in alle lagen van de bevolking.

Willen we paal en perk stellen aan het huidige beleid stelt zich de kwestie van een wisselmeerderheid. Met een verdeeld progressief kamp is deze kentering meer dan onwaarschijnlijk. Te meer dat er uiterst rechtse kapers op de kust zijn verschenen.

Na de Brexit kwam Trump. In Oostenrijk was een uiterste rechtse racistische populist ei zo na tot president verkozen terwijl in Frankrijk Marine Le Pen bij de populairste politici behoort. Een nieuwsoortig fascisme is aan het oprukken, en dit in alle lagen van de bevolking.

Net daarom is het van essentieel belang elke oproep tot eenheid au sérieux te nemen. Wie verdeeldheid bestendigt speelt rechtse populisten in de kaart. Eenheid betekent daarom niet een eenheidsworst, noch een eenheid onder de voogdij van voorzitters met afspraken achter gesloten deuren over het verdelen van postjes. Eenheid betekent dat er een blok wordt gevormd tegenover het rechts populisme én tegen het beleid van sociale afbraak.

In feite had het parlementaire oppositiewerk reeds dergelijke blokvorming kunnen voortbrengen.

Wat houdt sommigen tegen zich samen uit te spreken voor het bevriezen van besparingen en het-geld-halen-waar-het-zit om het te investeren in zorg, onderwijs, mobiliteit en ecologische transitie?

Wat houdt progressieve partijen tegen, om samen, in dialoog met sociale bewegingen en ‘de burgers’, wisseloplossingen voor het huidig wanbeleid uit te werken?

Waarom kunnen Ecolo-Groen, PS-sp.a, PTB-PVDA met CDH niet samen een verklaring ondertekenen voor fiscale rechtvaardigheid met een échte meerwaardebelasting of rijkentaks?

Een progressieve alliantie kan het rechtse blok verdelen en voor een wisselmeerderheid zorgen. Je moet gewoon de taalgrens durven oversteken, zo simpel is dat.

Van zodra dergelijke samenwerking verschijnt veranderen de krachtsverhoudingen. De N-VA zal krimpen tot haar reëel politiek gewicht, met name amper meer dan 15% van het Belgisch kiezerskorps. Een progressieve alliantie kan het rechtse blok verdelen en voor een wisselmeerderheid zorgen. Je moet gewoon de taalgrens durven oversteken, zo simpel is dat.

Niet dus. Wat zoveel betekent dat samenwerking en eenheid van onderuit zal moeten groeien.

Het goede nieuws is dat dit reeds gaande is met Hart Boven Hard en Tout Autre Chose. In 2014 en 2015 brachten beide bewegingen kleur en ambiance in de syndicale betogingen. Zij zorgden voor sterke interpellaties vanuit de civiele maatschappij, zeker in Vlaanderen.

Maar om gehoord te worden moet men soms ook met de vuist op de tafel durven slaan. De macht uitdagen of het beleid kapittelen is niet hetzelfde als bedreigend overkomen naar de bevolking. Een Grote Parade met wollige hartenwensen heeft geen van beide gedaan en vandaag is Hart Boven Hard vooral een platform van middelveldorganisaties…

Rechts versus de onderstroom

Rechts is aan de macht en verkiest aandeelhouders te pamperen terwijl de werkende bevolking de factuur betaalt van een falend besparingsbeleid. Zorg, onderwijs en cultuur worden op droog zaad gelegd en moeten zich maar laten sponsoren. Zwakkeren worden gestigmatiseerd en al wie zijn beklag doet over discriminaties of werkloosheid moet maar zelfredzamer worden… Bossen worden gekapt, een klimaatbeleid is onbestaande terwijl investeringen in een koolstofarme economie tot de taboesfeer behoren.

Daarenboven zitten we opgescheept met een regering die de democratie aan haar laars lapt. Hoeveel van de uitgevoerde maatregelen stonden in de verkiezingsprogramma’s van de huidige regeringspartijen? Anders gezegd, het gevoerde beleid heeft nooit het mandaat van de kiezer gekregen. Het sociaal overleg zit in een dwangbuis en vakbonden worden bedreigd met rechtspersoonlijkheid. Het sociaal protest wordt gecriminaliseerd en het parlementair oppositiewerk gewoon weggelachen. Last but not least moeten we vaststellen dat de rechtstaat voor de N-VA amper meer betekent dan een voetmat.

Mensen willen alle mogelijkheden benutten om anders te produceren of te consumeren, kortom, om anders te leven en dit zonder te wachten op de grote omwenteling die misschien nooit zal komen. 

Gelukkig is er een alternatieve onderstroom. Tine Hens schreef een bestseller over ‘het kleine verzet’. Talrijke kleinschalige initiatieven en lokale acties geven het streven naar verandering gestalte. Mensen willen alle mogelijkheden benutten om anders te produceren of te consumeren, kortom, om anders te leven en dit zonder te wachten op de grote omwenteling die misschien nooit zal komen.

Dit moleculair verzet baseert zich op waarden van solidariteit, van gelijkheid. Makkelijk een kwart van de bevolking wil niet langer gebukt gaan onder de blinde winstlogica. Het feit deze ‘andere wereld’ begint te groeien is meer dan goed nieuws. Maar de deeleconomie en andere alternatieve praktijken krijgen weinig of geen ruimte.

Zo heeft de coöperatieve bank NewB nog steeds geen licentie gekregen en worden stadstuinen door Europese regelgeving beknot. De alternatieve onderstroom heeft met andere woorden een politieke vertaling nodig en om deze geloofwaardig uit te dragen vergt dit zowel een koerswijziging van de sociaaldemocratie als een duidelijke verankering van Groen in het progressieve kamp.

Democratie heroveren, politiek terugclaimen

De politieke machten hebben de macht aan de financiële markten overgedragen. Het politieke spel is een gesloten circuit. De meeste beslissingen worden op technocratische wijze boven de hoofden van de mensen genomen. Echte keuzes zijn er niet meer; het blijft allemaal bij gemorrel in de marge. Terwijl het over ‘ons’ leven gaat. Hoe veranderen we dit? Hoe pakken we dit aan?

Eerst en vooral pakken we dit best aan met de kracht van het getal. We are many, they are few stelde de 18^de eeuwse Engelse dichter Percy Shelley. Om de kracht van het getal te laten doorwegen vertrekken we best van de 99%, van de sociale meerderheid van de bevolking. Deze stilzwijgende meerderheid is voorstander van een vermogensbelasting en van vele andere noodzakelijke maatregelen. Deze meerderheid omvat lotgenoten die geen enkel belang hebben bij de verderzetting van het huidige catastrofaal beleid.

Ten tweede pakken we het best ook anders aan. Militaire geschiedenis leert ons dat de oorlog van vandaag nooit gewonnen wordt met de wapens van de vorige oorlog. Vandaag ondergaan wij een agressie-oorlog tegen welvaart en welzijn. We gaan die ‘oorlog’ niet winnen met de tools en de methodes van de 20^ste eeuw. De 21^ste eeuw is bijna twee decennia gaande en nog steeds durven we al te weinig gebruik te maken van nieuwe vormen van verzet en mobilisatie!

Vandaag zit kennis en expertise in de samenleving. Burgers zijn de eerste ervaringsdeskundigen. Elke actie zou moeten vertrekken van de dagdagelijkse realiteit van wat mensen ervaren. 

Vandaag zit kennis en expertise in de samenleving. Burgers zijn de eerste ervaringsdeskundigen. Elke actie zou moeten vertrekken van de dagdagelijkse realiteit van wat mensen ervaren.

Geef het woord aan mensen die een burn out hebben; aan mensen die dagelijks moeten wachten op overvolle trams, bussen en treinen. Mensen die sinds lange tijd op een wachtlijst staan voor een sociale woning of die geen betaalbare kinderopvang vinden. Mensen die voor de klas staan, zieken verzorgen, of met de lijnbus moeten rijden in een dolgedraaid verkeer.

Geef het woord aan kleine ondernemers die regelmatig cashtekort hebben en investeringen niet gefinancierd krijgen. Aan bouwvakkers die opzij worden geschoven omdat goedkope (Oost-Europese) zelfstandige dagloners beschikbaar zijn. Aan zelfstandigen die zich in alle bochten moeten wringen om toch rond te komen of aan interim-werkers die na enkele jaren nomadisch bestaan nog steeds geen stabiel leven kunnen ontwikkelen.

Het dagdagelijks leven van miljoenen mensen wordt vandaag genegeerd door het politiek bestel. Sommige aspecten worden uitvergroot in functie van een specifieke politieke agenda. Haatzaaiers spelen in op allerlei angsten opdat mensen zich in de armen zouden gooien van autoritaire leiders. Rechtse populisten zaaien verdeeldheid daar waar belangen in feite gelijklopend zijn.

De kracht van echte verandering

Om maatschappelijke problemen écht te remediëren is er maar één oplossing: de democratie heroveren en het helemaal anders aanpakken. Wat zoveel betekent als op alle niveaus, waar en wanneer dan ook te eisen dat burgers meebeslissen. Democratie is een werkwoord en participatie zal afgedwongen worden doorheen de mobilisatie van wakkere en actieve burgers.

Sommigen willen democratie heropbouwen op basis van andere spelregels: referenda, verkiezing bij loting of afzetbaarheid van verkozenen. Bepaalde voorstellen zijn zeker te weerhouden maar men kan de strijd voor participatieve of directe democratie niet loskoppelen van de strijd voor een betere werk, woon- en leefomstandigheden. Dit was vroeger niet anders. De strijd voor de 8-uren werkdag én voor het algemeen stemrecht waren onlosmakelijk met elkaar verbonden. Het ene kon immers niet zonder het andere…

De samenleving verliest haar greep op de toekomst net zoals onnoemelijk veel individuen steeds minder opties hebben om hun leven vorm te geven. Dergelijke situatie zorgt voor een opstapeling van frustraties, woede én angsten. Ten opzichte van dit probleem zetten de rechtse populisten de sterke leider in als remedie. Maar de caudillo’s veranderen niets aan de situatie, wel integendeel. Na drie jaar ‘kracht van de verandering’ weten we dit intussen ook.

Daarom doen wij, democraten en progressieven van allerlei slag, er goed aan het antwoord te zoeken in een grondige democratisering van de maatschappij. Zoals Yannis Varoufakis het stelde bij de oprichting van DiEM25: ‘We have to put the demos back into democracy’.

Het is mijn overtuiging dat dit net de eerste taak is van burgerbewegingen.

Beste strijdbare wensen voor 2017!

Stephen Bouquin is hoogleraar sociologie aan de Universiteit Evry-Parisud.