‘Het einde van de vergrijzing is nog niet in zicht’

Volgens gegevens van de federale overheid kende België in 2012 1,7 geboortes per vrouw. In Nederland is het cijfer vergelijkbaar.

In verschillende andere landen zoals Duitsland, Italië, Japan, Polen, Singapore, Zuid-Korea en Spanje is het gemiddelde vruchtbaarheidsniveau gedaald tot net iets meer dan één kind per vrouw, veel lager dan het vervangingsniveau van twee kinderen.

In 83 landen, die bijna de helft van de wereldbevolking uitmaken, hebben vrouwen minder dan twee kinderen. In minstens 48 landen zal tegen de helft van deze eeuw de populatie nog gekrompen zijn en zal de vergrijzing er enkel maar zijn toegenomen.

65 jaar en ouder

Als de vruchtbaarheidsgraad van 1,4 geboortes per vrouw in bijvoorbeeld Japan aanhoudt, zal de huidige bevolking van 127 miljoen Japanners gedaald zijn tot 64 miljoen in 2100. Daarbij zullen meer dan 40 procent van de Japanners 65 jaar en ouder zijn.

Als het vruchtbaarheidspeil onveranderd blijft, zullen we dezelfde demografische patronen zien in landen zoals Duitsland, Italië en Rusland.

De demografische trends van de laatste vijf decennia tonen aan dat als de geboortes eenmaal beneden het vervangingsniveau zitten, ze daar ook blijven, zeker als we spreken over minder dan 1,6 geboortes per vrouw. Zelfs als er op een zeker moment toch meer kinderen worden geboren, blijft het aantal vrouwen in hun vruchtbare jaren te klein om de populatie terug te doen stijgen.

Vaderlandsliefde

In een poging om het tij te doen keren hebben sommige overheden waaronder die van Duitsland, Italië, Japan, Rusland, Singapore en Zuid-Korea, inspanningen gedaan om hun inwoners aan te zetten opnieuw meer kinderen te maken. Recent besliste China bijvoorbeeld om zijn één-kind-politiek te wijzigen en twee kinderen per koppel toe te staan.

‘Het huwelijk als gewaardeerd sociaal instituut heeft fel afgedaan.’

Ondanks lokale inspanningen zoals een verhoging van het kindergeld en initiatieven zoals de nationale conceptiedag, een familienacht, ‘liefdescruises’, financiële stimulansen, een opwaardering van het moederschap, oproepen tot vaderlandsliefde en burgerplicht, zijn overheden er niet in geslaagd om de vruchtbaarheid van hun landgenoten te doen toenemen en vrouwen te overtuigen om terug meer kinderen te nemen.

Daar zijn verschillende redenen voor te vinden. Zo heeft het huwelijk als gewaardeerd sociaal instituut fel afgedaan, en zijn nieuwe, minder bindende samenlevingsvormen meer aanvaard net zoals echtscheidingen. Ook wordt het huwelijk niet meer alleen gezien als een doel om zich te kunnen voortplanten.

Verder hebben de kansen voor vrouwen om zich te ontwikkelen, een opleiding te volgen, te werken en financieel onafhankelijk te worden het aantal geboortes gekelderd, en heeft contraceptie ervoor gezorgd dat vrouwen het krijgen van kinderen kunnen uitstellen of tegengaan.

20 procent kinderloos

In ontwikkelde landen, met name in Europa, is 10 procent van de veertigjarige vrouwen kinderloos. In Duitsland, Italië en Nederland is dat bijna 20 procent.

Steeds meer jonge vrouwen kiezen eerder voor een carrière en de persoonlijke ontwikkeling, dan voor een gezin. Soms geraken ze na jaren gewend aan hun leven met een hoge sociale en economische status en de onbeperkte vrijheden en bergen ze hun eventuele kinderplannen op latere leeftijd alsnog op.

Vrouwen geven ook aan dat ze soms beslissen om geen kinderen te nemen omdat ze geen geschikte partner vinden: een partner die dezelfde waarden op vlak van opvoeding deelt en bereid is om zijn aandeel in het huishouden te doen.

Ook denken veel jonge mensen dat ze niet zullen rondkomen met een inkomen en dus beiden uit werken moeten gaan, waardoor ze het krijgen van kinderen, en alle kosten die daaraan verbonden zijn, weinig zinvol vinden.

Werkende moeders

Net omdat moeders tegenwoordig niet meer eenvoudigweg moeder zijn, maar werkende moeders, is het gebrek aan goede opvangmogelijkheden en ondersteuning een veel voorkomende reden om niet aan een tweede kind te beginnen.

‘Het lijkt heel onwaarschijnlijk dat overheden het tij zullen kunnen keren.’

Bovendien nemen vrouwen het niet dat overheden zich gaan mengen met hun persoonlijke vrijheden en keuzes. Vrouwen willen niet opnieuw aangemoedigd worden om thuisblijf-moeder te worden, en verwachten dat ook mannen aangespoord worden om die taak eventueel op zich te nemen.

In ontwikkelde landen maken vrouwen en mannen zich tenslotte ook zorgen over de dreiging van de globale overbevolking en de schadelijke gevolgen daarvan voor het milieu. Ze zijn ervan overtuigd dat de wereld een betere en meer duurzame plek wordt met minder geboortes en een afnemende globale wereldbevolking.

Het lijkt heel onwaarschijnlijk dat overheden het tij zullen kunnen keren. Vrouwen in landen waar het aantal geboortes nu laag liggen, zijn niet bereid om opnieuw in de rol te stappen waarin ze hun moeders en grootmoeders zagen. De kans dat het vervangingsniveau in deze landen ooit nog gehaald wordt, is dan ook zeer klein.

Joseph Chamie is onafhankelijk adviseur-demograaf en voormalig directeur van de Bevolkingsdivisie van de Verenigde Naties.