Wouter Deprez in Zuid-Afrika: 'Wie faalt wordt hier makkelijk vergeven'

Met Radio Plettenberg slaagde je erin om de mooie maar rauwe werkelijkheid van Zuid-Afrika in te blikken.

‘Ja, Radio Plettenberg is ook in mijn kleren gekropen. Ik ben nog steeds aan het napuffen. Mijn Europees overlevingssysteem is niet goed afgestemd op omgaan met tegenslag. En daar ging het vaak over. Door te luisteren naar iemand maak je het zelf allemaal een beetje mee. Dat maakt het heel boeiend, maar ook erg zwaar.

‘Door veel en lang te praten met de mensen die ik interviewde, begon ik die ook echt graag te hebben en dan wordt het nog lastiger om ze te horen vertellen over erge dingen die ze meemaakten. Maar tegenover elk erg verhaal stonden ook altijd eigenschappen die tegengewicht boden: levenslust, relativering.’

Was jouw programma een uitlaatklep voor de Zuid-Afrikanen die je interviewde?

‘Mandy, een weeskind dat vertrok voor haar eerste dag op de universiteit, vond het lastig en ijdel om over zichzelf te vertellen. Ze wilde haar verhaal wél vertellen omdat ze hoopte dat andere jonge mensen er moed uit zouden putten. Zij vindt haar eigen moed, optimisme en doorzettingsvermogen zodanig vanzelfsprekend dat het haar verbaasde dat ik dat dat wonderlijk vind.

‘
En Chrystal, mama van een drugsverslaafde dochter, vertelde haar verhaal om andere moeders te verwittigen. Voor haar deed het echt goed om haar verhaal in één geut te vertellen, heel even aan zichzelf te mogen denken om daarna de strijd weer aan te gaan. 

‘Ik maakte me wel zorgen of mijn benadering van hun verhaal niet te individueel was. Ik heb mensen hun verhalen op een heel Europese manier verteld. Ik liet de luisteraar inkijken in het leven van één mens. Ik worstel nog steeds met de vraag of dat hier wel van toepassing is. Shirley Harker bijvoorbeeld, een tachtigjarige vrouw die verplicht werd vanuit het centrum van Plettenberg Bay naar een township te verhuizen, heb ik het verhaal van haar verhuis solo laten vertellen, terwijl ze me dat eerst samen met een paar vriendinnen heeft verteld. Dat samen vertellen, elk een stuk van het verhaal, doet meer recht aan die generatie en hun cultuur’

In je programma heb je, je eigen vertwijfeling een plaats gegeven.

‘Ik heb inderdaad plaats gemaakt voor wat ik zelf voelde en dacht. Daar was ik niet gerust op: het gevaar van de emo- en egojounalistiek waar ik zelf de wubbes van krijg, loert op dat moment om de hoek. Wij, Europeanen, hebben te vaak de neiging om ons ‘gevoel’ op een piëdestal te plaatsen. Maar er was geen andere mogelijkheid, als ik geen ‘emotionele vertaler’ speelde dan werden de verhalen onbegrijpelijk.

‘Toen werd ik ook geconfronteerd met de volgende stap: in mijn hoofd zat alles heel erg opgedeeld in goeien en slechten, onderdrukkers en onderdrukten, rijken en armen, cowboys en indianen. Maar het is wel heel comfortabel en gemakkelijk om te oordelen over landen of tijden waarin je zelf niet leeft. 

‘Voor we naar Zuid-Afrika vertrokken, keek ik hoe over dit land bericht werd. Zuid-Afrika, dat was geweld, sport en geëlektrokuteerde giraffen. Er is nauwelijks politieke berichtgeving over Zuid-Afrika. En townships zijn of extreem gevaarlijke oorden, of geïdealiseerde gemeenschappen waar het leven funfunfun is. Ik wist dus op welke manier ik niet wou berichten. Maar ik wist nog niet op welke manier ik wél zou berichten. Maar ik mocht me dan voorgenomen hebben om het niet in de eerste plaats over geweld te hebben, het thema drong zich af en toe spontaan op de voorgrond.’

Je kon niet aan de problematiek van het geweld voorbij gaan?

‘Onmogelijk. Vanmiddag nog zat ik met jongens uit de township samen. We willen samen theater maken. Elk van hen kon minstens drie littekens tonen van toen iemand hen met een baksteen bewerkt had om hun rugzak te stelen. Ayanda, de vrouw die me in het programma vertelde over de lynchpartij, haar stiefvader werd enkele weken terug vermoord. Hij had het ongeluk te werken als bewaker van een opslagplaats voor medicijnen.

‘Deze middag praatten we ook over politieke moorden hier in Plettenberg tijdens de overgang van de apartheid naar de democratie. Ik vertelde de jongens uit de township wat ik in het verslag van de waarheids- en verzoeningscommissie over die moorden gelezen had. Spider, één van de jongens herinnerde zich die dag. Hij was toen negen. Hij zag hoe één van de mannen doodgemaakt werd. Als kleine jongen stond hij mee te brullen met de massa: ‘Kill, kill, kill!’. Wat voor invloed heeft zoiets op iemand? Hoe krijg je dat nog uit je systeem? En zo’n verhalen blijven komen.’

Hoe blank voel jij je in Zuid-Afrika?

‘Van het blank zijn heb ik in Plettenberg niet veel last. Wij leven in het centrum, en dat is zo goed als volledig blank. In de townships ben je héél blank, maar eens je een paar mensen kent ben je makkelijk aanvaard.

‘Met die jongens heb ik het daar ook over gehad. Ik vroeg hen wat er gebeurt als zij met een blanke in de township over straat lopen. Hilarisch. Telkens komen mensen in het Xhosa ‘geef mij wat geld’ vragen. Als ze dan zeggen dat ze zelf niets hebben, dan antwoordt de eerste: “dat kan niet, je loopt met een blanke over straat!” Dat kan voor sommigen dus je eerste identiteit zijn als blanke: een wandelende portefeuille.

Het is makkelijk om te oordelen over landen of tijden waarin je zelf niet leeft.

‘Ik heb het ook al meegemaakt dat ik ergens als blanke niet moest zijn. Er waren rellen in de township van onze babysit. Me van geen kwaad bewust was ik met haar de township binnengereden. Mensen keken me toen aan met een blik die niets anders zei dan ‘Jij bent wit en je moet zorgen dat je weg bent!’. Ik ben dat niet gewend. In Gent moet ik niet met gevaar omgaan. Ik denk dat wij er niet vaak stil bij staan in wat voor extreem veilige maatschappij wij leven.

‘Nog over de identiteit als blanke : het wordt natuurlijk pas interessant als je voorbij die eerste stap geraakt, dat je een mens wordt voor mekaar. Ik beschrijf hier nu de paar gevallen waarin ik haast niets ben, maar in de praktijk geraak je hier heel makkelijk voorbij die eerste identiteit. Als je zelf ook een beetje moeite doet, zijn mensen open, communicatief, hulpvaardig, over huidskleurbarrières heen.’

Zijn er mensen die bewust voorbij blank en zwart proberen te gaan? Voor wie kleur géén verschil mag maken?

‘Die zijn er. Ayanda is zo iemand. Ze is vastberaden om zich van dat alles weinig aan te trekken. Als ze een ongemakkelijke opmerking krijgt dan beslist ze systematisch om dat niet persoonlijk te nemen.

‘Maar het is heel moeilijk om het niet over kleur te hebben omdat het met zoveel zaken samenhangt. Hier in Plettenberg bepaalt je kleur nog grotendeels waar je woont. Dat is evenveel een klassenkwestie als een kleurkwestie -als je zwart bent, kun je, je het niet veroorloven om in het centrum te wonen- maar kleur valt natuurlijk nog net iets meer op dan klasse.

‘Als het moeilijk loopt is iedereen happig om er een kleurkwestie van te maken. Als er een politieke belofte gemaakt wordt om de straten in de township te verharden denken blanken onmiddellijk dat het gemeentebestuur de zwarten wil bevoordelen. En als blanken het vorige, hoofdzakelijk zwarte gemeentebestuur bekritiseerden, viel het verwijt “racisme”, terwijl het gewoon een pertinente vraag om degelijk bestuur was.’ 

Er wordt zwarte Zuid-Afrikanen passiviteit verweten? De overheid moet het doen?

‘Je zit hier met een extreem ingewikkelde situatie. De werkloosheid is immens hoog, en er zal niet snel werk genoeg zijn voor iedereen, daarvoor is de industrialiseringsgraad veel te laag. De mijnbouwsector heeft slim onderhandeld en bekomen dat de arbeid goedkoop blijft. Lage lonen in combinatie met open toegang van Chinese producten op de Zuidafrikaanse markt. Daardoor konden arbeiders met hun lage loon toch meer producten kopen, en hadden ze het gevoel een hogere levensstandaard te krijgen.

‘Daarnaast kun je niet anders dan constateren dat zwarte Zuidafrikanen in Plettenberg weinig eigen initiatief nemen. Is het de pijnlijke erfenis van de Apartheid waarin zwarten elke zin voor initiatief ontnomen werd? Een andere verklaring die steeds terugkomt, is een laag zelfvertrouwen en het lage niveau van het onderwijs.

‘Tegelijk stel ik vast dat mensen in de townships zich eigenlijk geen succes kunnen permitteren. Wie succes heeft komt er berooid uit want die wordt verwacht aan iedereen uit te delen. Wie faalt wordt dan weer heel makkelijk vergeven. Bij ons is het net het omgekeerde. Bij ons moet je slagen. Als je faalt wordt dat als een individuele zaak aanzien. Jij bent verantwoordelijk. Het officiële verhaal is dat iedereen met gelijke kansen aan de start komt, als je faalt, heb je het zelf verknald.’

Wie in de township beter boert gaat ook hebben en houden afschermen?

‘Vijf jaar geleden lachte iedereen met de blanken en hun ijzeren hekkens. Nu hebben veel huisjes in de townships ook houten hekjes rond het perceel. Dat komt omdat er ook -en vooral- in de townships erg veel inbraken zijn. De nieuwe tikverslaving, een chemische drug waar vooral jonge gastjes aan verslaafd raken, heeft daar mee te maken. Om zich een nieuwe dosis te verzekeren plegen ze kleine inbraken.

‘Dat mensen vatbaar zijn voor verslaving is niet verwonderlijk: generaties lang werden arbeiders tijdens de Apartheid in alcohol uitbetaald. De vraag is wie: wie gaat de cirkel doorbreken? Die jongeren ontberen elk perspectief. Politici doen dan weer grote beloftes die ze onmogelijk kunnen inlossen.

‘Er is nood aan politieke eerlijkheid in plaats van de postjespakkerij. Maar die nood aan politieke eerlijkheid, idealisme en moed is een internationale nood, niet? Dat is geen typisch Zuidafrikaanse kwestie. En de hoop zit hier, nee overal, in jeugd. Ik ontmoet hier wekelijks gedreven, intelligente, ondernemende jonge mensen. Die zullen initiatieven nemen, oplossingen bedenken.’

Je kan alle afleveringen van Radio Plettenberg beluisteren op radio1.be/radioplettenberg. Je kan Radio Plettenberg ook downloaden als podcast.

Dit interview verscheen eerder in Tiens Tiens.