De Kaukasus, een geopolitieke speeltuin

Voor de 53^e verjaardag van Adolf Hitler werd een bijzondere taart bereid. Dit stuk snoepgoed werd namelijk niet opgeluisterd met wat willekeurige versieringen, maar bovenop prijkte een glazuren kaart van de Kaspische Zee.

Eén specifiek deel van de taart wilde Hitler voor zichzelf behouden: Bakoe, de hoofdstad van Azerbeidzjan.

De symboliek hierachter moet niet worden onderschat, Bakoe is namelijk de kers op de taart van een van de belangrijkste geopolitieke speelvelden van zowel de 20^e als de 21^e eeuw: De Kaukasus. Dit is de plek waar de Ottomaanse, Perzische en Russische beschavingen al eeuwenlang strijden om hun nationale voortbestaan en het is hier waar zich nog steeds zo enorm veel belangrijke machtsverschuivingen voltrekken.

Grof gezegd verbindt de Kaukasus het Europese vasteland met het Anatolisch schiereiland en de Perzische hoogvlaktes, drie landmassa’s die van oudsher worden beheerst door de grootmachten Rusland, Turkije en Iran. De Kaukasus is als landbrug ingeklemd tussen de Zwarte Zee aan haar westzijde en de Kaspische Zee in het oosten. Daarbij wordt zij gekenmerkt door twee bergketens die haar van west naar oost doorkruisen, de Grote Kaukasus en de Kleine Kaukasus.

Het geopolitieke belang van deze streek is tweeledig. Allereerst is er het aspect van nationale veiligheid. De combinatie van het bergachtige landschap én de twee nabijgelegen zeeën maken dit gebied tot een onontbeerlijk onderdeel van de veiligheidspolitiek van de drie omringende grootmachten. De bergen en zeeën zijn natuurlijke barrières tegen een mogelijke opmars van een vijandelijk landleger. De rotsige en onherbergzame wanden van de twee Kaukasische bergketens vormen een bijna ondoordringbare beschermingsmuur.

Het tweede onderdeel van het geopolitieke belang is economisch van aard. De Kaukasus ligt aan twee belangrijke zeeën. De Zwarte Zee biedt niet alleen toegang tot de Bosporus, maar geeft ook rechtstreekse toegang tot de kusten van enkele snel groeiende economieën zoals Roemenië. Aan de andere kant van de Kaukasus geeft de Kaspische Zee toegang tot de onbegrensde mogelijkheden van de kaviaarhandel en is de omgeving Bakoe een reusachtige bron van olie en gas. 

Een geschiedenis die doorleeft

Het is dan ook niet verwonderlijk dat dit gebied altijd een strijdtoneel is geweest voor externe en interne gevechten, voor krachtmetingen en voor het rücksichtslos nastreven van nationale en persoonlijke belangen. De Russen waren lang de traditionele overheersers van de Kaukasus. Toen de Perzische en Ottomaanse rijken in de 18^e eeuw ernstig verzwakt waren, zagen de Russen de mogelijkheid door te stoten tot de zuidelijke Kaukasus. Juist voor het Tsarenrijk was dit terrein essentieel voor de nationale veiligheid; ten noorden van de Kaukasus bevinden zich namelijk geen natuurlijke hindernissen meer voor een mogelijke invasiemacht. Het was zaak om de bergketens te overheersen, zodat geen enkele andere macht ooit de kans zou krijgen om ongehinderd door te stoten tot de kern van het toenmalige Russische Rijk.

De reden dat Stalingrad een keerpunt werd in de Tweede Wereldoorlog, was het zwarte goud van Bakoe.  

Met uitzondering van een korte periode na de Russische Revolutie heeft de Kaukasus tot aan het uiteenvallen van de Sovjet-Unie onder Russisch gezag gestaan. Tijdens de Tweede Wereldoorlog waren de Kaspische kust en de olievoorraden van Bakoe té aanlokkelijk voor de oprukkende Duitse troepen om links te laten liggen. Alle clichés over Stalingrad willen dat deze stad, vernoemd naar de toenmalige Sovjetleider, om haar naam een belangrijke symboolfunctie had en daarom zo fanatiek verdedigd werd door het Rode Leger.

Een minder geromantiseerde uitleg luidt dat de verovering van Stalingrad de weg vrij had gemaakt voor de As-mogendheden om door te stoten naar de olievelden in de Kaukasus. De grootste en belangrijkste slag uit de Tweede Wereldoorlog ging om toegang tot dit gebied. De Sovjetleiding begreep dat als de Duitsers de olie te pakken kregen, het Rode Leger verloren was. De Duitse generaals begrepen tegelijkertijd dat als zij de olie niét te pakken kregen, ze het uiteindelijk af zouden leggen tegen de Sovjettroepen. De reden dat Stalingrad een keerpunt werd in de Tweede Wereldoorlog, was het zwarte goud van Bakoe.  

Overigens was het Stalin die de eerste zaden heeft geplant voor de dreigingen en problemen die de Kaukasus tot op de dag van vandaag teisteren. Stalin was zelf in de Kaukasus geboren en getogen. Als Georgiër heeft hij nooit de Russische taal echt goed onder de knie weten te krijgen en hield hij de herinneringen aan zijn thuisland warm. Hij wist dat de Kaukasus vele bevolkingsgroepen herbergde die niets op hadden met de Russische overheerser. Zich terdege bewust van de vastberadenheid en potentiële dreiging die uit kon gaan van etnisch homogene deelgebieden met separatistische neigingen en een eigen identiteit, is hij grote groepen mensen gaan uitmoorden en verschuiven. Georgië, Armenië en Azerbeidzjan waren inmiddels deelrepublieken van de Sovjet-Unie geworden. Stalin besloot grote gebieden die bevolkt werden door Armeniërs in te delen bij Azerbeidzjan. Dat zou enerzijds de Armeniërs verzwakken en anderzijds een etnisch heterogeen Azerbeidzjan creëren, hiermee de kans verkleinend dat één van deze gebieden eens succesvol in opstand zou kunnen komen tegen het gezag in Moskou. De huidige grenslijnen in de Kaukasus zijn voor een fors deel te herleiden tot dit verdeel- en heersbeleid van Stalin.

Toen in 1989 de val van de Berlijnse Muur een beweging in gang zette die uiteindelijk zou leiden tot het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, leek het een onvermijdelijkheid dat de Russen hun grip op de Kaukasus zouden gaan verliezen. Met de onafhankelijkheid van Armenië, Georgië en Azerbeidzjan in de vroege jaren ’90 leek de kous dan ook nog niet af. Ook in gebieden als Tsjetsjenië en Dagestan kwamen bewegingen op gang die onafhankelijkheid eisten. De Russische Federatie liet deze gebieden echter niet zo makkelijk gaan. Poetin, een mans wiens presidentschap bijna volledig te danken is aan de Tsjetsjeense oorlogen, is ook tegenwoordig geenszins bereid hier ook maar één millimeter toe te geven. Zijn obsessie met geopolitieke kansen en bedreigen maken dat hij de noordelijke Kaukasische bergen koste van kost in Russische handen wil houden. Zelfs herhaaldelijk ten oorlog trekken tegen Georgië om dit land complete gebieden weg te nemen of het simpelweg verplaatsen van grensposten schuwt hij niet om maar wat meer gebied in de Kaukasus onder zijn controle te stellen. De Russische oerangst dat een vreemde macht ooit de Kaukasus oversteekt en doorstoot tot het hart van de Russische natie is de belangrijkste drijfveer voor dit assertieve gedrag.

Georgië

Vladimir Poetin brak in 2008 met de gebruikelijke wolligheid van diplomatiek taalgebruik toen hij aan Nicholas Sarkozy beloofde de toenmalige Georgische president Micheil Saakasjvili aan zijn ballen op te zullen hangen. In dat jaar kwamen de spanningen tussen Georgië en het opstandige Zuid-Ossetië tot een kookpunt en explodeerden zij in een geweldscocktail waar ook de Russen zich in mengden.

Dat Rusland en Georgië zulke ijzige betrekkingen hebben, is minder logisch dan het mag lijken. Een belangrijke identiteitsfactor in de Kaukasus, een overloopgebied tussen Christendom en Islam, is de religieuze affiniteit van een volk. Georgiërs zijn voor het overgrote deel orthodoxe christenen, net als de Russen. In de vroege jaren ’90 was de Georgische onafhankelijkheid met lang niet zo veel historische woede richting Moskou gepaard gegaan als die van de Baltische of Centraal-Aziatische republieken. Verder is de destalinisatie hier nooit echt aangeslagen. Een slimme Russische strategie zou Georgië dan ook als een loyale bondgenoot hebben kunnen behouden. In plaats daarvan besloten de Russen vanaf de vroege jaren ’90 om Russisch-gezinde separatistenbewegingen in Georgië te steunen. Gewapende opstandelingen in Abchazië en Zuid-Ossetië kunnen al jarenlang rekenen op bevoorrading en steun uit het Kremlin. Net als in Transnistrië en het oosten van Oekraïne, kweken de Russen marionettenregimes in hun directe omgeving. Poetin wil vooral extra land vergaren, maar ook zijn directe buren zoveel mogelijk destabiliseren. Het is dan ook geen wonder dat men in Tbilisi met weinig liefde naar haar noordenbuur kijkt.

De geopolitieke opstelling van de Georgiërs is het resultaat van een Russische strategie die rustig omschreven mag worden als pennywise, poundfoolish. De feitelijke annexatie van delen van Georgië heeft ertoe geleid dat dit orthodox-christelijke geboorteland van Josef Stalin een diepe afkeer heeft tegen iedere vorm van Russische inmenging. Deze potentiële bondgenoot heeft warme banden aangeknoopt met Turkije en Azerbeidzjan en vormt met deze twee landen een enorm belangrijke doorvoerroute voor gas en olie naar Europa. Als Poetin de Georgiërs aan zijn zijde zou hebben, zouden de grondstoffen uit Bakoe niet over land naar de Europese markt kunnen worden geëxporteerd en hadden de Russen een nog sterkere onderhandelingspositie ten opzichte van de Europeanen. In plaats daarvan worden de Russische banden met Abchazië en Zuid-Ossetië nog eens extra aangehaald en probeert Georgië zich wanhopig op de EU en de NAVO te richten.

Armenië

De Armeniërs zitten daarentegen wél stevig in het Russische kamp. Drie episodes in hun nationale geschiedenis hebben geleid tot deze schijnbare onvermijdelijkheid. De eerste daarvan ligt betrekkelijk ver terug in het collectieve verleden en gaat terug tot de verspreiding van het Christendom. In tegenstelling tot de Georgiërs zien de Armeniërs hun christelijke wortels als een essentieel onderdeel van hun nationale identiteit. Ongeveer 300 na Christus was het Armenië dat het Christendom tot haar staatsreligie maakte, als eerste land ter wereld.

De tweede episode speelt zich af in het jaar 1915. Het betreft hier een genocide die tot op heden door de Turkse staatspropaganda als de ‘Armeense Kwestie’ wordt afgedaan. Om electorale en geopolitieke redenen zijn er nog steeds veel Europese regeringen die hun vingers niet durven te branden aan dit thema. Bovenop de afkeer tegen de grote buur Turkije, niet geheel toevallig een belangrijk NAVO-Lid, komt dus ook nog eens een groeiend Armeens wantrouwen tegenover Europa en de VS. Deze liberale democratieën huilen krokodillentranen om de Holocaust, Rwanda en Bosnië, maar durven nog steeds hun bondgenoten in Ankara niet aan te spreken op het constante bagatelliseren van de massamoorden op meer dan een miljoen Armeniërs.

De derde episode is er een die nog steeds niet ten einde is en draait om één van de vele langslepende conflicten ten gevolge van Stalins grensverschuivingen. Het onophoudelijke getouwtrek rondom Nagorno-Karabach zorgt voor constante spanningen tussen Armenië en Azerbeidzjan. Deze opstandige regio ligt volledig ingesloten in het islamitische Azerbeidzjan, maar haar bevolking bestaat voornamelijk uit christelijke Armeniërs. Zoals met zoveel opstandige regio’s in dit deel van de wereld, is Nagorno-Karabach feitelijk al jaren zelfstandig, maar wordt deze zelfstandigheid niet internationaal erkend. De Armeense regering in Yerevan is de etnische Armenen in haar buurland gunstig gezind en dat is een enorme splijtzwam tussen deze twee landen.

Van de drie republieken in de zuidelijke Kaukasus is Armenië veruit het kleinst in demografisch, topografisch en economisch opzicht. Als tegenwicht tegen een sterker en vijandelijk gezind Azerbeidzjan aan haar oostkant en de reusachtige historische vijand Turkije aan haar westzijde, is Armenië dan ook dankbaar terug te kunnen vallen op de Russen. Inmiddels herbergt Armenië duizenden Russische soldaten, is de economie voor een fors deel in Russische handen en is het land lid van de Euraziatische Economische Unie. Verder probeert Armenië te balanceren op de constant verschuivende tektoniek van de Kaukasische machtspolitiek door de banden met Iran steeds goed warm te houden. Beide landen hebben een jaarlijks groeiende handel met elkaar en proberen met het verstevigen van de banden een tegenwicht te bieden tegen het sterke verbond dat Turkije en Azerbeidzjan met elkaar koesteren.

Azerbeidzjan

Het land dat zichzelf gelukkig mag prijzen met een veelvoud aan natuurlijke rijkdommen is Azerbeidzjan. Deze republiek exporteert grote hoeveelheden olie en gas, een gegeven dat de relatief sterke economie van het land verklaart. Verder was het jarenlang de vaste tussenstop voor Amerikaanse militaire luchtvaartuigen die onderweg waren naar Afghanistan. De regering in Bakoe heeft een ijzersterke band met die in Ankara en zal nooit nalaten de doctrine te verkondigen dat Azerbeidzjan en Turkije eigenlijk als ‘een natie in twee staten’ gezien moeten worden. 

Azerbeidzjan en Iran wantrouwen elkaar vanwege de warme banden tussen Israël en Azerbeidzjan, maar vooral omdat Iran siddert bij de gedachte aan te sterk Azerbeidzjan. Er wordt geschat dat ongeveer 1 op de 6 Iraniërs zichzelf als etnisch Azeri beschouwt. Deze groep bevolkt een significant deel van het noordwesten van Iran en zorgt voor veel economische activiteit. In hun pogingen de invloed van de Republiek Azerbeidzjan over Iraanse staatsburgers te doen afnemen, zijn de verhoudingen tussen Bakoe en Teheran ook ernstig bekoeld. De verstandhouding tussen Azerbeidzjan en Rusland is al evenmin een prettige aangelegenheid, waarin het vooral de Azeri’s zijn die de Russen hun steun voor Armenië kwalijk nemen en de Russen niet gelukkig zijn met de innige banden tussen Azerbeidzjan en de Amerikanen. Azerbeidzjan drijft echter wel graag handel met deze twee grote buren en kan het zich, vanwege haar grondstoffen en economische positie, ook permitteren haar eigen geopolitieke afwegingen te maken.

Speeltuin zonder sluitingstijd

Al sinds eeuwen is de Kaukasus de smalle landbrug waar de Perzische, Ottomaanse en Russische beschavingen met elkaar botsen. Dat is vandaag de dag niet anders. Het belang van lokale religies en identiteiten is echter wel belangrijker dan ooit. In een gebied waar zich ooit de grenzen van drie wereldmachten heen en weer bewogen, zijn een kwarteeuw geleden drie onafhankelijke republieken ontstaan met elk hun eigen strategie, belangen en collectieve herinneringen.

Met de recente spanningen tussen Turkije en Rusland over de Syrische burgeroorlog en de neergeschoten Russische straaljager, de vermeende dooi tussen Iran en de wereldgemeenschap en de voortdurende onrusten in Tsjetsjenië en Dagestan lijkt deze regio nog steeds volop in beweging. Nergens ter wereld kan het speelveld zich zo snel wijzigen als hier en nergens ter wereld is het aantal spelers zo onduidelijk. Met de recente ontwikkelingen lijkt het er vooralsnog niet op dat de Kaukasus voorlopig in rustiger vaarwater komt. De speeltuin voor generaals, ministers en diplomaten gaat nog lang niet sluiten. Helaas betekent dat weinig goeds voor de bevolking in dit indrukwekkende deel van de wereld.