Bijbel en condoom, Koran en genitale verminking

Als je van Burkina Faso de grens oversteekt met Togo, is één van de eerste dingen die je ziet een manshoge affiche met de tekst “Onze strijdkrachten engageren zich resoluut in de strijd van de eeuw”. Daaronder prijken vier geüniformeerde personages, waarvan één vrouw, die elk in de rechterhand een verpakt exemplaar dragen van het condoommerk Protector.

Meer dan enig ander West-Afrikaans land van diegene die ik heb bezocht doet Togo erg zijn best om zijn bevolking bewust te maken van de gevaren van AIDS. “Wij hebben de AIDS-test gedaan. Ik ben sereen voor de toekomst”, zegt de echtgenote van een militair op een andere affiche, terwijl haar man zijn handen liefkozend rond haar navel legt. Het zou kunnen dat ze zwanger is, maar dat weet je niet met zekerheid. Blijkbaar was het beeld van de handen op de vrouwenbuik toch al iets te gewaagd, want enkel de duimen zijn zichtbaar, de rest is eraf gesneden.

Wat verderop, een andere affiche, deze keer voor de vrachtwagenchauffeurs die Ouagadougou verbinden met de oceaan via Lomé. Onder het obligate “Welkom in Togo” stelt een glunderende chauffeur zijn drie levenslijnen voor. Om in de beroepssfeer te blijven, worden die uitgebeeld door vrachtwagens: onthouding, trouw en condoom. Het lijkt me ver van zeker of de verpakking van die vrachtwagen door de doelgroep als een condoom zal worden herkend.

Amper een kilometer verder, alweer een andere affiche. “Minder seksuele partners = minder risico”, staat er. Partners is duidelijk vrouwelijk, dat leid je meteen af uit de vervrouwelijking van het bijvoeglijk naamwoord. Dus de doelgroep is hier eenduidig de mannen. Vrouwen hebben geen veelvuldige partners, daar gaat deze boodschap van uit. Het is trouwens een man die heel streng en afwijzend kijkt naar een andere man die beurtelings met Solim, Ines, Dopevi en Aïcha op een foto prijkt, en er nu uitgeput naast staat.

En dan, in een volgorde conform de marktlogica, volgt het ultieme redmiddel: een reclamebord voor het Protector Plus condoom. “Mét bananenaroma, extra gelubrifieerd en extra dun, onze vriend voor het leven!”.

Op vele plaatsen in het land zie je ook een affiche die zich speciaal tot de jeugd richt: “Ik ben te jong voor seks. Onthouding is mijn keuze”. Daarbij een glimlachend bakvisje en dito koorknaap die hun handpalm tonen waarop “’t is mijn leven” staat geschreven.

Na al dat fraais onderweg lees ik op internet dat Marleen Temmerman een oproep heeft gedaan om naast de Bijbel in de hotelkamers ook een setje condooms te leggen. Ik schiet in een lach. Dat is precies wat ik meemaakte in de hotels in Togo: in elke kamer LIGT een karakteristieke blauwe Bijbel van de Gideons, en er vlak naast een condoom met intacte verpakking. Niet één keer, maar in elk hotel, zelfs in het afgelegen Dapaong. Haar goede raad is daar in ieder geval compleet overbodig.

Ook in Benin vond ik redelijk wat aandacht gaan naar het AIDS-probleem en het condoomgebruik, ook al is de paus er in november 2011 nog maar pas op bezoek geweest. Overal langs de wegen kom je affiches tegen met de raad: “gebruik het preservatief elke keer en alle keren. Want elke occasionele onbeschermde seksuele betrekking is gevaarlijk”. De vrouwen die daarvoor werden uitgekozen zijn goed voorzien van rondingen, maar niet altijd op plaatsen waar een Westerse man als ik zich door aangesproken voelt.

Op één van de affiches zie je hoe een man met zijn middenvinger de handpalm van een ananasverkoopster streelt, dat is de Afrikaanse code voor “ik heb wel zin een vrijpartijtje. Jij ook?”. Het staat in haar schuchter wegkijkende blik te lezen: ja, ze heeft best wel zin!

In Niger, waar de Moslims een veel groter deel van de bevolking uitmaken, heb ik geen enkele affiche in die zin gezien. In Burkina, vreemd genoeg, alleen maar een reclamebord voor een vrouwelijk condoom, wat ik dan weer nergens anders gezien heb: “Laat ons Saramani gebruiken, het vrouwelijk condoom. Bescherming, plezier… voor de man en de vrouw”, aangeprezen door een jong koppel.

Wat je in Burkina wél ziet, en nergens anders, bij het binnenrijden van elk dorp, is een uithangbord met “in (naam van het dorp) zeggen we neen tegen de wegsnijding”.

“Excision” in het Frans. Vroeger noemden we dat vrouwenbesnijdenis. Maar dat gaf de indruk dat het ongeveer om hetzelfde ging als besnijdenis bij de man: het wegsnijden van wat overtollig voorhuidweefsel. Terwijl de ingreep heel wat verder gaat, en ook veel ingrijpender gevolgen heeft: van het wegsnijden van de clitoris tot het dichtnaaien van de schaamlippen, er bestaan verschillende vormen. Daarom is men liever gaan spreken over genitale verminking. Dat is een term die duidelijk maakt hoe ernstig de ingreep wel is, en tegelijk ook een verwijzing naar de schending van de lichamelijke integriteit van de meisjes. Maar toen bleek dat de gemeenschappen die de praktijk toepassen verongelijkt reageerden op die term, wordt hij ook wel eens vervangen in het Engels door “female genital cutting”. Die term is minder veroordelend naar de intenties van de daders toe, terwijl hij toch wel duidelijk blijft aangeven dat het om een beschadigende ingreep gaat.

In Burkina Faso blijkt vandaag nog steeds 60% van de 15-19 jarige meisjes te zijn verminkt. Terwijl in buurland Niger dat nog geen 2% is. Bij de 35-39 jarigen in beide landen is dat nog respectievelijk 80 en 3%. Dus er zit wel wat evolutie in, maar toch gaat het traag, té traag. Bovendien wordt vastgesteld dat de meisjes op steeds jongere leeftijd worden besneden, zodat de kans op verklikking kleiner wordt omdat ze nog minder mondig zijn.

Velen denken dat vrouwenbesnijdenis opgelegd wordt door de Koran, maar dat klopt totaal niet. Vooraanstaande Moslimleiders hebben in 2006 op een internationale conferentie expliciet verduidelijkt dat de Koran absoluut NIET oproept tot genitale verminking bij vrouwen, en dat was een erg waardevolle ondersteuning in de campagne tegen deze praktijk. De grote verschillen tussen Burkina Faso en Niger bevestigen trouwens dat het niet aan de Koran ligt. Want Burkina telt zowat 60 % Moslims, tegen meer dan 90 % in Niger, terwijl net in dit laatste land het aantal verminkte meisjes zo laag ligt.

De echte reden waarom genitale verminking zo een hardnekkig leven leidt heeft alles te maken met uit de hand gelopen sociale normering. De angst om niet aanvaard te worden, om geen echtgenoot te kunnen vinden en een outcast te worden, drijft vele moeders er toe om hun dochters ondanks alle leed dat ze zelf hebben geleden toch dezelfde weg te doen opgaan. Alle campagnes die de praktijk willen laten stopzetten door te wijzen op de vele lichamelijke ongemakken die er door ontstaan, leiden trouwens vaak tot een “veredeling” van de praktijk, door de operatie te laten uitvoeren in een steriel ziekenhuismilieu door goed gevormde gezondheidswerkers. Het heeft de Wereldgezondheidsorganisatie er toe geïnspireerd om in 2010 een campagne op te zetten om het professioneel gezondheidspersoneel er van te overtuigen niet mee te werken aan de “medicalisering” van genitale vrouwenverminking. Hoe die dat überhaupt zouden kunnen vereenzelvigen met hun opdracht om het lichamelijk welzijn van hun patiënten te bevorderen, blijft in mijn ogen een compleet raadsel.