De kunst om kunst te brengen

Het paviljoen van het Museum Théodore Monod van het “Institut Fondamental d’Afrique Noire” in Dakar is de plaats waar de internationale tentoonstelling van de biënnale staat opgesteld. Het is de tiende editie van de oudste biënnale van het continent. Hoewel de vernissage gisteren al plaats vond ligt er nog opengebroken krattenmateriaal naast de ingang.

Als ik de eerste ruimte binnenstap lijkt het alsof alles nog in aanbouw is. Maar neen, ik zie toch nog een andere bezoeker rondkijken. En dan dringt tot me door wat er scheelt: de stroom is uitgevallen! Pech natuurlijk voor dat kwart van de artiesten die op één of andere manier een audiovisuele component in hun werk hebben ingebouwd, dat er nu doods en donker bij ligt. Maar gelukkig kan je drie vierden van de opstellingen ook zonder stroom bekijken.

Ik staar lang naar het schilderij “la table à palabre” van de Ivoriaan Konan Romaric Assié. Rond de tafel zitten verschillende politieke partijen te onderhandelen over een regeringsvorming, met de Afrikaanse Unie en de UNO als toeschouwers. Argwaan druipt van het gezicht van de oppositie. De nestor van de onderhandelaars heeft het verlanglijstje van te begeven posten voor zijn partij op een rijtje gezet, maar de rechterbladzijde van zijn notitieschriftje toont vooral een eindeloze reeks “ik, ik, ik, ik, ik..”.

De Marokkaan Mounir Fatmi roept in zijn werk vragen op bij de productie en verkoop van pikante saus door voormalige Black Panthers, onder het label “Burn, baby burn”. Volledig biologisch, met goedkeuring van USDA. De baseline zegt “revolutionary hot sauce”. De weduwe van Huey Newton, de leider van de Zwarte Panters, is daar in 2005 mee begonnen, samen met een kledinglijn “Spirit of 66”. Wat blijft er over van hun ideologie als ze wordt gereduceerd tot een flesje pikante saus?, vraagt de kunstenaar zich af.

Ik stap de trap op naar de grote expositieruimte op het eerste verdiep. Het vasttapijt op de helft van de treden is dermate versleten dat ik me een fractie van een seconde lang afvraag of dat nu onderdeel is van een opstelling of niet. Niet dus.

De jonge Egyptische kunstenares Marwa Adel vertrekt in haar werk van foto’s, die ze verkunst. Ze verbeeldt in het werk “Momentum” de jongerenrevolutie in haar land verrassend vanuit het perspectief van een satelliet.

Henri Sagna uit Dakar heeft met recuperatiemateriaal een slaapkamer opgesteld die vergeven is van de muggen (Voleur d’âmes II). Zodra je in het schemerduister binnenkomt en je oog ontwaart de grote muggenpopulatie beginnen je ellebogen meteen te jeuken.

Een klas uit een lagere school stormt binnen, en vergaapt zich aan de fototriptiek van de Kameroenees Hervé Youmbi getiteld “Au nom du père”: een bengel in glittermaatpak maakt zich nu al op om de troon van zijn vader op te eisen. Een aanklacht tegen de dynastie-mentaliteit van verouderende Afrikaanse heersers die hun zoon als opvolger willen.

De Zuid-Afrikaan Ndikhumbule Ngqinambi heeft drie schilderijen mogen ophangen. Eén ervan heet “Black Horses”. Onder een dicht wolkendek zie je een maalstroom van horden witte, rode en zwarte… koeien!

Nog een Senegalees, Mamady Seydi, (5 van de 42 kunstenaars zijn Senegalezen), vond inspiratie in de benzinetekorten tijdens de crisis van 2008 en de lange wachtrijen die daardoor ontstonden aan de benzinepompen. Een lange rij half dierlijke, half menselijke wezens, verwijdert zich joelend van een lege benzinepomp met een aantal rijdende tuigen die geen benzine nodig hebben. Hij doopte zijn werk « Celui qui ne sait pas où il va, doit retourner d’où il vient ? »

Net als ik rond ben, komt de stroom terug. Ik kan dus van vooraf aan herbeginnen om alle video-installaties te bekijken. Zo goed als nergens krijg je ook maar een woord uitleg over het werk, bij verschillende ontbreekt zelfs de titel. Een gids is in geen mijlen te bekennen, een brochuurtje of iets anders om te lezen ontbreekt. Zo gaat ontzettend veel van de bedoelingen van de kunstenaars verloren. De manier waarop je kunst brengt is toch zo belangrijk. Pas nadat ik ’s avonds achter mijn computerscherm zit en de website van Dak’Art 2012 bezoek om mijn honger om te begrijpen te stillen, wordt veel me duidelijk. Maar toch ook niet alles.

Zo heb je de video van Bakary Diallo uit Mali. Hij begint met een ellenlange generiek op mooie achtergrondbeelden, waarin onder meer 5 acteurs en een nest kinderen worden vermeld. Als dan eindelijk de film begint, zie je een man die een oude schoen op de voorgrond omdraait, en zich dan uit de focus van de camera naar de achtergrond begeeft. En meteen begint de generiek opnieuw. Ik heb er wel vijf keer na elkaar naar gekeken om de betekenis te ontdekken. Het verste dat ik kon komen is dat de kunstenaar de generiek tot film had gemaakt, en de film de duur van een generiek gaf (het biënnale-thema is “mutation”, dan kan je je aan alles verwachten..). Nadien, op internet, lees ik een korte samenvatting van de film. Ik had het dus helemaal fout: door een probleem in de opstelling, wellicht veroorzaakt door de stroompanne, kreeg je het grootste deel van de film gewoon niet te zien!

Christian Tundula uit Kinshasa (woont nu in Brugge) toont in zijn opstelling “Kin Kiese” op twee schermen hoe jonge meisjes zich uitleven op de tonen van muziek die je er echter niet bij hoort. De grote droom van vele meisjes is danseres te mogen worden voor één van de talrijke muziekbands. In afwachting van hun selectie oefenen ze dan ook vol overgave in een groezelige buurt.

In een hoek van de zaal projecteert een apparaat twee dia’s na elkaar op een rechthoekig doek dat op de grond ligt. Weer zo’n werk dat moeilijk te doorgronden zal zijn, denk ik eerst. Op de eerste dia staat een lange uitleg in het Frans en het Engels, dat hier eigenlijk een werk van 60x145x120cm getiteld « Rise to the ashes »van de Zambiaan Victor Mutelekesha had moeten staan, en dat het niet aan de kunstenaar ligt dat het er niet staat. Maar iemand is wel verantwoordelijk, besluit hij. Op de tweede dia volgt dan het kunstwerk zelf: een houten driedimensionale wereldkaart waarbij de hoogte een afgeleide is van het BNP, en de diepte van de gaten een indicator van het aantal open put mijnen. Afrika heeft een diep Congo-vormig gat in zijn evenaargebied.

Voor een uitnodigende lege fauteuil waar ik prompt ga inzitten, heeft de Rwandese Laura Nsengyumva een TV-scherm opgehangen, waarop je een gezin met drie kinderen ziet… TV-kijken naar jou. De oudste dochter is onverstoorbaar in een boek verdiept. De jongste peuter speelt met een prop papier, en vraagt voortdurend om aandacht van zijn moeder. Beide ouders zien er moe uit, blijkbaar afgepeigerd door het leven. Ze kijken amper naar het scherm, waarvan de flikkering hun gezicht belicht. Leuke uitbeelding van de stompzinnigheid van al te veel TV-programma’s, besluit ik.

Als ik later de website van de biënnale bezoek, verneem ik daar dat het werk “1994” heet. Een Rwandese kunstenares die een werk maakt met die titel…? Met een schok realiseer ik me de échte boodschap. Een gezinnetje zit verveeld te staren naar journaalbeelden van de genocide in hun geboorteland. Wat een verwijt aan het adres van de diaspora…! Ik herinner me die beelden zelf alsof het gisteren was, en welk verwoestend effect ze hadden, ook en vooral op de mensen van de diaspora die hun land, hun familie en vrienden zo laaghartig zagen afmaken, terwijl de internationale gemeenschap, België voorop, hen laf in de steek liet.

Deze opstelling schildert hen af als kille, niet betrokken toeschouwers. Kunstenaars kunnen dus ook liegen. Ik ben haar dankbaar voor dit inzicht.