Lampedusa: van de Heuvel van de Schande naar de Poort van Europa

Aan de haven passeren we het botenkerkhof, zoals de Lampedusanen deze plek noemen. Hier, achter het voetbalveld, worden de migrantenbootjes gedumpt na hun aankomst op Lampedusa. De versplinterde boten liggen hier als een stille getuige van versplinterde hoop. Eens overvol met mensen, en met hoop, nu leeg en stukgeslagen. De aanblik van de namen van Tunesische dorpjes als Sfax op de boten doet de omvang van de tragische gebeurtenissen in Noord-Afrika langzaam binnensijpelen.

In één van de boten vind ik een muziekcassette met Arabische titels: “Hij, de waardige, is vertrokken”, “Laat het aan God”, “In mijn gedachten” en “Vrede, veiligheid”. Kan dit toeval zijn? Een souvenir uit een verloren thuisland, woorden en muziek als houvast tijdens een onzekere reis op zoek naar waardigheid. Het water heeft niet alleen de naam van de artiest weggevaagd. 

Het leger bewaakt deze plek. Op elk moment staan hier minstens drie soldaten. We slaan een praatje met twee soldaten, maar ze zijn uiterst zwijgzaam. “Deze boten zijn allemaal aangekomen sinds deze lente, na wat er gebeurd is in Noord-Afrika. Nu komen er minder aan. Het is kalmer” is het enige dat we eruit krijgen. Ik vraag nog of ze boten hebben zien aankomen, en hoe het is om die wanhopige, maar hoopvolle mensen te zien? “Ja, ik heb boten zien aankomen. Op menselijk vlak? Moeilijk om te zien” mompelt één van de soldaten.

De boten zijn niet de enige voorwerpen die we langs onze weg van de herinnering zullen vinden. Herinneringen aan ware nachtmerries. We doen de hele weg van de pittoreske oude haven naar de heuvel van de schande, een paar maanden geleden nog bezaaid met tenten. Maria Angela lijkt goed te weten wat ze hier wil zien. Ze lijkt de televisiebeelden van een paar maanden geleden nog vers in het geheugen te hebben. Ik volg haar instinctief.

Hier en daar vinden we achtergelaten kleding. Als ik in de etiketten Arabische namen zoek, vinden we onder één van de broeken plots een slang. “Een gastvrije omgeving om te slapen” zegt Maria Angela cynisch. Een You Tube filmpje toont hoe het er in februari uit zag. Wat verder lezen we op een muur “B. Mosbah Ojebeniana, Sfax, 30/3/011”, een mijlpaal op deze lijdensweg.

Massamoord aan de Poort van Europa

Voor ik het goed en wel besef, zijn we aangekomen bij de volgende halte: de rotskust waar 3 maanden geleden een boot met 528 migranten op de klippen sloeg. De Guarda di Finanza moest in het midden van de nacht van 5 mei 2011 een helse reddingsoperatie opzetten. Filmpjes van de reddingsoperatie tonen apocalyptische beelden van mensen die één voor één in het woelige water springen. Honderden mannen, vrouwen, kinderen worden in zee gegooid, vlak aan een rotsachtige kust. Totale chaos en paniek, levensgevaarlijk. 525 mensen werden gered, 3 mensen stierven.

Met Maria Angela en Elisa sta ik verweesd aan de resten van de boot die hier aanspoelen. We denken aan de drie mensen die op deze rotsen stierven. Drie maanden later ligt hier nog steeds wrakhout, een houten leuning, verroest ijzer, een trainingsbroek van Puma en bijhorende sokken,… De zoveelste herinnering aan een zoveelste nachtmerrie.

Op 1 augustus, amper één dag na mijn vertrek uit Lampedusa, stikten nog 25 migranten uit Sub Sahara Afrika onder het dek van een bootje uit Libië. Mensensmokkelaars hadden mensen gestapeld onder het dek, dicht bij de motoren van de boot. Boven op het dek hadden zij zoveel mensen gestapeld, dat de anderen onderaan gevangen zaten toen zij begonnen te stikken in de gassen van de motoren. Ze hebben gevochten om bovenaan dek te raken, maar er was geen plaats. Zij zaten als ratten in de val en konden enkel hun dood tegemoet gaan. Elisa zag nog hoe ze de lijken in doodskisten stopten. Op deze boot zaten ook mensen die een hongerdood in Somalië ontvluchtten.

Wat verderop staat het monument Porta d’Europa. Aan de poorten van Europa stierven in 2011 alleen al meer dan 1400 mensen in hun pogingen om een veilige haven te bereiken. Tussen 1988 en 2007 verdwenen 11.098 mensenlevens in zee.

De Lampedusische organisatie Alternativa Giovani, naar eigen zeggen de meest representatieve en actieve organisatie op Lampedusa, spreekt van een “massamoord zonder getuigen, zonder graf, zonder genade”. Een massamoord, want de Europese grenscontroles zijn zo strikt geworden dat migranten en vluchtelingen steeds gevaarlijkere reizen moeten ondernemen om veiligheid en bescherming te vinden. Bovendien worden zij daardoor steeds kwetsbaarder voor criminele mensensmokkelaars die zonder scrupules boten vol proppen met mensen en hun graf van tevoren te delven.

Herdenkingsplechtigheid voor de anonieme doden

Alternativa Giovani vroeg kunstenaar Mimmo Paladino dit monument te bouwen ter ere en nagedachtenis van de duizenden migranten en vluchtelingen die de afgelopen 20 jaar gestorven zijn voor de kusten van dit eiland. De Poort van Europa is een herdenkingsmonument voor deze vergeten doden, een collectieve grafsteen die hen uit de anonimiteit moet halen.

Aan het uiteinde van de heuvel aan de haven van Lampedusa, erachter niets dan wijde zee, staat sinds 2008 trots en vereeuwigd een poort van 5 meter hoog en 3 meter breed. Ze herstelt niet alleen de waardigheid van de slachtoffers, maar ook die van Lampedusa, dat met dit monument trots zijn status als Poort van Europa uitschreeuwt. “Lampedusa zal altijd leven en uniek zijn op deze locatie” zegt Filippo Mancini van Alternativa Giovani.

We ontmoeten Filippo aan de Poort. Er heerst een sacrale rust. We zijn dan ook aan een begraafplaats. Alternativa Giovani spreekt van een meditatieplaats, haast religieus. En dat is de sfeer die samen met een ondergaande zon over ons heen daalt. Het enige geluid is dat van de stilte, en de zeewind. Uit onze ogen spreken respect en empathie.

“Lampedusa weet als geen ander wat er gebeurt in Afrika, oorlogen, armoede, wanhoop,… Want Lampedusa draagt mee de menselijke impact van die miserie. Lampedusa heeft altijd al arme mensen opgevangen” begint Filippo. Maar toch was het ooit anders. Zoals Don Stefano ook al zei, de opvang van migranten is uit de handen van de Lampedusanen genomen. Oudere Lampedusanen weten nog hoe zij zelf migranten hielpen, van in de tijd toen het contact tussen Lampedusanen en de migranten nog veel directer was.

Filippo zegt dat de tijden veranderd zijn: “Het eerste opvangcentrum werd hier gebouwd in 2001. Vandaag worden de migranten ver van de bevolking gehouden in de gesloten centra.” Dat heeft gevolgen voor de solidariteit die Lampedusanen nog voelen voor de migranten. “Vooral jongeren Lampedusanen hebben nog nooit contact gehad met migranten. We hebben ooit eens geprobeerd 2 minderjarigen uit het gesloten centrum te halen en hen in contact te brengen met schoolkinderen uit Lampedusa. Dat was een bureaucratische hel. De kinderen wonen hier op een eiland waar constant mensen van over de hele wereld toekomen, en ze zien er niets van. Dat is toch vreemd?”

“Zelfs Al Jazeera was hier op dit kleine eilandje”

Sommige inwoners zien de migranten als een bedreiging voor hun inkomen, maar eerder beschuldigen ze de media dan de migranten. “De journalisten vergroten uit wat hier gebeurt en het zijn zij die de aankomst van de migranten ook als een bedreiging voorstellen.

Je zou haast gaan denken dat Italië Lampedusa maar voor één ding nodig heeft: om een populistisch discours van angst voor de invasie van vreemdelingen te verspreiden. Ik tracht me in te beelden hoe de opvang van migranten op Lampedusa een eigen bevoegdheid van de gemeente Lampedusa zou kunnen worden. En hoe de doorstroming naar de rest van Italië zou kunnen geregeld worden via akkoorden tussen Lampedusa en de Italiaanse regering. Lampedusa, en het beheersen van de migratiestroom naar het eiland, aan de Lampedusanen!

De maanden februari en maart 2011 hebben vele oudere Lampedusanen ontgetwijfeld even doen terugdenken aan de oude tijd. Met duizenden migranten op straat, en overdag gemengd onder de lokale bevolking, was het contact met de andere weer wat directer. Maar het was toch vooral crisis, zegt Filippo: “Normaal worden duizenden migranten snel geëvacueerd, maar in februari en maart niet. Er waren hier 8000 hongerige mensen, dat is een echte noodsituatie. Veel Lampedusanen hebben geholpen. Hier leefden mensen meer dan 40 dagen lang op straat.”

Waarom dan migrantenboten op zee voor de kust van Lampedusa tegenhouden, vraagt iemand.”De Lampedusa wisten dat Italiaanse regering het eiland aan het gebruiken was om de situatie te laten verrotten. Het is bijzonder triest, maar er restte hen maar één uitweg: als uiterste protestactie migrantenboten tegengehouden. Uit woede tegen de Italiaanse overheid. Om de boodschap te laten aankomen: een oplossing nu!”

Net als vele andere Lampedusanen is Filippo niet te spreken over de rol van de media: “Het nieuws dat Lampedusa heeft geprotesteerd tegen de regering is helemaal verdronken in de sensatie dat het eiland werd overspoeld door migranten. Zelfs Al Jazeera was op Lampedusa. Dat zegt iets over wat hier gebeurd is in februari en maart.”

Lampedusa is een voorbeeld van de verregaande impact van de media. “Het eiland is leeg. Er zijn heel weinig toeristen vergeleken met andere jaren. Lampedusa zal de zomer 2011 volledig missen. Ook dat is een schande” zegt Filippo overtuigd. Vergogna, schande, dat woord heb ik hier al meermaals horen vallen. Ik denk terug aan de heuvel van de schande. Ik besef nu dat die eigenlijk een dubbele schande symboliseert: een volledig gebrek aan respect voor de migranten en voor de eigen bevolking, de Lampedusanen.

Grazie Lampedusa!

De Tunesiërs voelden dit heel goed aan. “Zij zeiden de hele tijd ‘grazie’ aan de Lampedusanen. Op een dag stapten ze door het hele dorp met een spandoek ‘Grazie Lampedusa’” zegt Filippo. In You Tube filmpjes is te zien hoe Tunesiërs de straten van Lampedusa schoonvegen. Zij beseften dat zij het leven van de Lampedusanen ernstig verstoorden en wilden niet op Lampedusa blijven. Er ontstonden spontane  protestacties op het centrale dorpsplein, met slogans als ‘Sicilia! Sicilia!’ en ‘Basta miseria!’

En zo waren de Lampedusanen en de Tunesiërs even verenigd in hun protest tegen de Italiaanse regering. Toch blijft het volgens Filippo moeilijk om een evenwicht te vinden tussen toerisme en migratie. “Lampedusa kan eigenlijk al die migranten niet ondersteunen” zegt hij.

Ik gooi een vraag in de groep. We hebben het tot nu toe vooral over de problemen, maar wat kunnen oplossingen zijn? Zijn er geen alternatieven voor de onmenselijke oplossing die de Italiaanse regering vandaag biedt aan Lampedusa: opsluiting van de migranten, ook al behoren zij tot de meest kwetsbare? Filippo blijft het antwoord schuldig, maar de website van Alternativa Giovani opent met een groot beeld van een klein zwart meisje en de woorden: “Hallo toerist! Ben je echt bang voor mij? Migranten opvangen én ook de meer gelukkigen helpen, is een toegevoegde waarde! Lampedusa heeft het gedaan, en zal het blijven doen!”

Q&A Amnesty International : ‘North African migrants in Italy”