Guatemalteekse toekomst ligt in het verleden

Het Guatemala van vandaag wordt bepaald door zijn verleden. Het zijn de tradities en gebruiken van de Maya´s die kleur geven aan de zuidwestelijke hooglanden. Godsdienst in Guatemala is een  intrigerende mix van christelijk geloof en de oeroude indiaanse spiritualiteit. Het koloniale verleden heeft een juk van formaat op de inlandse schouders gelegd, maar schonk het land ook de schitterende architectuur van Antigua. De nationale schotel – Fiambre, een hartelijke mix van meer dan 50 verschillende ingrediënten – is een erfenis van de door en door multiculturele geschiedenis van het land: de indiaanse bevolking legde de basis van inlandse groenten en de
Spanjaarden voegden er embutidos aan toe, pikant vleessoorten waarvoor ze zelf de mosterd bij de Arabieren haalden.

Dat verleden is dan ook een bijzonder sterke troef van de Guatemalteekse identiteit. Guatemala is een land met karakter en veel nationaal gevoel. Maar de historische kleur opent ook de vetpotten van het toerisme. Nu al rijzen westerse hotels op aan de boorden van het Lago Atitlan en bezoeken Amerikanen in grote getale de markten van Chichicastenango en Quiché. Maar toch groeit het toerisme in Guatemala slechts in beperkte mate en blijven veel, minder avontuurlijke buitenlanders liever weg. De voornaamste reden: el peligro.

Guatemala is nog steeds één van gevaarlijkste landen in beide Amerika´s. Het land telt bijna 50 moorden per 100.000 inwoners per jaar, een triest record dat zelfs landen als Colombia en Somalië in de schaduw zet. Elke dag worden er twee vrouwen verkracht en vermoord. In Guatemala Stad mogen motorrijders sinds kort geen passagiers meer vervoeren – een wanhoopspoging van de autoriteiten om het stijgend aantal drive-by-shootings een halt toe te roepen.  Ook toeristen worden geregeld het slachtoffer van gewapend geweld, voornamelijk aan de Rio Dulce en rondom het Lago Atitlan. Verbeteringen in de veiligheid van toeristische regio`s zijn bezig, maar vorderen slechts langzaam.

Waar komt de georganiseerde misdaad dan vandaan? Drie factoren spelen een bepalende rol. De Guatemalteekse bevolking is en blijft in de eerste plaats vooralsnog bijzonder arm. Van de 13 miljoen Chapines leeft een groot deel onder de armoedegrens van 2 US $ per dag. Analfabetisme en kindersterfte liggen schrikwekkend hoog. In september nog riep de regering van President Alvaro Colom de noodtoestand uit wegens hongersnood in het oosten van het land. Voor de straatarme Guatemalteken is de verleiding groot om in de lucratieve misdaad te stappen en onderbetaalde ordehandhavers aanvaarden vaak graag een stapeltje smeergeld.

Een tweede probleem dat de misdaad in de hand werkt, is het wijdverspreide bezit van vuurwapens. In april nog werd een wet goedgekeurd die deze verspreiding moet tegengaan. Er komen nu zware gevangenisstraffen te staan op illegaal wapenbezit en de aankoop van vuurwapens wordt ook voorafgegaan door psychotechnische proeven. Maar de wetenschap dat elke Guatemalteek nog steeds drie vuurwapens mag bezitten en een maximum van 250 kogels per maand, doet vragen rijzen bij de effectiviteit van die wet.

Een derde en laatste heet hangijzer is de straffeloosheid. Guatemala gaat gebukt onder een schrijnend gebrek aan rechtsgeldigheid. 98% van de moorden blijft onopgelost en dus onbestraft. De veelvuldige moorden op vrouwen worden vaak zelfs niet eens onderzocht. Gevolg is dan ook dat naar schatting driekwart van de misdrijven niet worden aangegeven. Onderzoek leert dat Guatemalteken daar meestal het nut niet van inzien, of soms zelfs bang zijn voor wraakacties.

Dat alles resulteert in een groot aantal armen die riskeren over te stappen naar de criminaliteit, met een overschot aan vuurwapens voor handen, en een totaal gebrek aan wet en orde om hun misdaden te bestraffen. Een dodelijke cocktail, waarvan alle elementen – en dat is de kern van de zaak – intrinsiek verbonden zijn met een andere factor uit de geschienis van de Guatemalteekse natie: de burgeroorlog. De jaren ´60, ´70 en ´80 waren in Guatemala het toneel van een gruwelijke repressie. Met steun van de VS voerde het leger een eindeloze strijd tegen linkse guerilla-bewegingen, ten koste van de burgerbevolking. Bijna 200.000 mensen lieten het leven, voordat in 1996 een wankel vredesakkoord werd ondertekend. De oorlog stortte het land in de armoede, liet een overvloed aan vuurwapens los op de markt en ondermijnde het politieke en juridische apparaat op fatale wijze.

Voor Guatemala zijn zowel kansen – de indiaanse en koloniale culturele erfenis - als bedreigingen – de burgeroorlog – verbonden aan het verleden. Om de toekomstperspectieven van hun land gevoelig te verbeteren, moeten Guatemalteken vandaag dus een bijzonder delicate oefening maken. Afrekenen met de schrikbeelden van de recente geschiedenis, zonder de band met de historische eigenheid van het land te verliezen. Een opdracht die allicht nog jarenlange inzet zal vergen.