Waarom verliest ons land de strijd om arbeid?

Na Tsjechië en Nederland heeft België van alle Europese landen de meeste vacatures openstaan. Ook Belgische ondernemingen wenken steeds meer naar buitenlandse werkkrachten, maar ze botsen op strenge en lange procedures, vooral voor laaggeschoolde mensen. Rekrutering moet eenvoudiger, is hun pleidooi.

Het voorbije jaar ontving de VDAB 7555 vacatures voor vrachtwagenchauffeurs. Eind februari stonden daarvan nog 1495 vacatures open. Volgens de Vlaamse Bouwunie zoeken maar liefst twee op de drie Vlaamse bouwbedrijven werkkrachten. ‘De tekorten in de bouw- en in de transportsector zijn enorm’, zegt de Vlaamse werkgeversorganisatie Voka. ‘Maar we zoeken niet alleen bouwvakkers, vrachtwagenchauffeurs of zorgpersoneel. De tekorten zitten werkelijk overal.’

Vooral technische studierichtingen zitten in het Vlaamse onderwijs in het slop. Zo studeren er nog nauwelijks dakdekkers en slagers af. Grotere spelers investeren daarom zelf in opleidingen. Bij het Limburgse bouwbedrijf Tectum Group worden dakwerkers tijdens een opleiding van zeven weken klaargestoomd om meteen aan de slag te gaan. Het Belgische internationale transportbedrijf Essers biedt een opleidingstraject aan voor vrachtwagenchauffeur, een Vlaams en Europees knelpuntberoep.

‘We kijken ook naar buitenlandse rekrutering om competitief en innovatief te kunnen blijven.’

Colruyt, op zoek naar slagers (nog zo’n knelpuntberoep), zet in op opleidingen on the job. ‘We werken samen met vakscholen als partner voor stages en duaal leren (waarbij studenten leren en werken combineren, red.). Daarnaast bieden we opleidingen aan op de werkvloer’, vertelt Silja Decock, persverantwoordelijke van Colruyt Group. Rekrutering in het buitenland staat voor Colruyt niet op de agenda, aldus Decock.

Sommige ondernemingen kijken wel naar het buitenland om werknemers met de juiste vaardigheden en goesting voor werk te rekruteren. Ook naar Vlaanderen komen zo’n 150.000 EU-burgers om te werken, een verdubbeling zo blijkt uit de cijfers van de Vlaamse Dienst Economische Migratie. Maar het blijft te weinig, zeggen bedrijven.

Op de internationale arbeidsmarkt woedt een concurrentieslag om personeel. Werkgevers staan te dringen om broodnodige werknemers aan te werven. ‘We moeten eerst kijken naar de reserves in eigen land, maar daarmee komen we er niet’, zegt Voka. ‘We moeten mikken op een en-enverhaal en kijken dus ook naar buitenlandse rekrutering om competitief en innovatief te kunnen blijven.’ Alleen: voor bepaalde, vooral laaggeschoolde, profielen gaat de Belgische deur niet zomaar open, ziet Voka. ‘Er zit een politieke rem op het systeem’, klinkt het.

Vergunningenkloof

‘Dien uw aanvraag tijdig in. De Dienst Economische Migratie kent momenteel een grote toevloed aan aanvragen, waardoor de doorlooptijd tot zeven à acht weken kan oplopen!’ Met een niet te missen uitroepteken staat dit te lezen op de website van de Vlaamse Dienst Economische Migratie, waar je een zogeheten single permit voor buitenlandse werknemers kan aanvragen.

Wie als werkgever in zee wil gaan met een laaggeschoolde niet-Europese werknemer, moet deze gecombineerde vergunning aanvragen: een elektronische verblijfskaart voor zowel een toelating tot arbeid als verblijf. Het proces neemt kostbare tijd in beslag, en vaak ook meer tijd dan voorzien.

De Kosovaarse Valon (pseudoniem) is sinds vorig jaar in loondienst aan de slag als dakdekker bij Tectum Group, een bouwbedrijf dat zich specialiseert in daken en gevels. Correctie: hij wás in loondienst. Want op 25 april verliep zijn gecombineerde arbeids- en verblijfstoelating om in België te mogen werken.

‘De berg openstaande vacatures blijft torenhoog.’
Sonja Teughels, arbeidsmarktexperte Voka

‘In januari, ruim op tijd, een maand vroeger dan de voorgeschreven termijn van twee maanden, vroeg ik de verlenging van zijn gecombineerde vergunning aan’, zegt hr-manager Caroline Clits. ‘We zijn drie maanden verder en hebben nog altijd geen beslissing ontvangen. Waarom het zo lang duurt, weten we niet. Morgen moet ik Valon dus vertellen dat hij thuis moet blijven, zonder loon en zonder uitkering.’

In 2022 richtte het bouwbedrijf Tectum University op, waar werkzoekenden in zeven weken de stiel van dakwerker leren. Maar niet iedereen gaat daarna ook daadwerkelijk in het bedrijf aan de slag. ‘Mensen zoals Valon zijn heel gemotiveerd om hier te komen werken. Het is behoorlijk frustrerend om hem misschien te verliezen door de enorme traagheid van ons land. Om nog maar te zwijgen van het menselijk leed wanneer iemand in een vreemd land een aantal weken of maanden zonder inkomen wordt gezet.’

Volledigheidshalve: een paar dagen na ons gesprek met Tectum Group, krijgt Valon, via tussenkomst van het kabinet van Vlaams minister van Werk Jo Brouns, een tijdelijke vergunning. ‘Een definitieve beslissing hebben we nog niet gekregen, maar gelukkig kan hij hierdoor opnieuw aan de slag’, aldus Caroline Clits.

Geen laaggeschoolden

Op een koude lentedag zit ik in de kantoren bij Voka in hartje Brussel voor een gesprek met arbeidsmarktexperte Sonja Teughels. Ze praat moeiteloos, zonder adempauze, een uur aan een stuk over de prangende nood aan geschikte werknemers op de Vlaamse arbeidsmarkt. Het beleid volgt die nood niet, zegt Teughels stellig. ‘Jammer, want nu al is een concurrentiestrijd bezig tussen Europese lidstaten om arbeidskrachten te vinden. Als een Turkse vrachtwagenchauffeur sneller in Nederland kan beginnen dan in ons land, kiest hij eieren voor zijn geld en trekt hij naar Nederland.’

Teughels noemt de Belgische procedure voor economische migratie ‘een trechter’. Daarmee doelt ze, zo legt ze uit, op de verschillen tussen hooggeschoolde en laaggeschoolde mensen die hier willen komen werken. ‘Hooggeschoolden komen relatief gemakkelijk binnen, maar laaggeschoolden botsen sowieso op een “nee”. Ook middengeschoolde werkkrachten die buiten de veel te beperkte knelpuntberoepenlijst vallen, raken moeilijk door die trechter.’

Werkgevers die op de Belgische markt niet de geschikte mensen vinden, moeten dat aantonen, alvorens ze in het buitenland mogen rekruteren. Daar is iets voor te zeggen, kwestie van werkzoekende landgenoten een kans te geven.

‘Maar de tekorten blijven’, aldus Teughels, ‘ook al zagen we de laatste maanden minder openstaande vacatures. Vermoedelijk staan bedrijven even op de rem om nieuwe mensen aan te werven, een gevolg van de energie- en Oekraïnecrises en de loonindexaties. Toch ben ik niet geneigd om “hoera” te roepen om dat kleine knikje. De berg openstaande vacatures blijft torenhoog.’

Voka vraagt dat ons land de procedure versoepelt om niet-Europese werknemers aan te werven. Vlaamse werkgevers vragen daarbij ook een forse uitbreiding van de knelpuntberoepenlijst. Die is nu beperkt tot 21 beroepen en geldt alleen voor hoog- en middengeschoolde mensen.

Daarnaast hekelen bedrijven ook de traagheid van de procedures voor arbeids- en verblijfstoelating, de gecombineerde vergunning. Voor die vergunning moeten twee administraties samenwerken.

Enerzijds het Vlaamse Departement Werk, dat de werkgever die de aanvraag indient controleert. Anderzijds de federale Dienst Vreemdelingenzaken (DVZ), bevoegd voor de toegang tot verblijf, die de betrokken werknemer controleert. ‘De DVZ kan de Belgische asieldossiers al niet bijhouden’, zegt Sonja Teughels. ‘De traagste administratie, de DVZ, houdt de snelste op.’

In een reactie aan MO* laat staatssecretaris voor Asiel en Migratie Nicole De Moor (cd&v) weten dat ze het probleem prioritair erkent. Ze wil ook inzetten op digitalisering: ‘Dat moet tot kortere en efficiëntere procedures leiden.’ Maar De Moor wijst ook op het evenwicht tussen korte behandelingstermijnen en de nauwgezette controle van elk dossier om misbruik uit te sluiten.

Nood aan bescherming

In februari dit jaar kwam een onderzoek aan het licht naar grootschalige fraude met gecombineerde vergunningen voor Turken en Marokkanen. Meer dan 800 vergunningen werden onder de vleugels van Vlaams minister van Arbeid Jo Brouns (cd&v) en federaal staatssecretaris van Asiel en Migratie Nicole De Moor (cd&v) op pauze gezet. Dat verklaart ook de huidige langere wachttijden voor de aanvragen van gecombineerde vergunningen.

Zowel Brouns als De Moor kondigt betere beschermende maatregelen aan voor arbeidsmigranten. ‘We hebben arbeidsmigratie nodig, maar we moeten ervoor zorgen dat werknemers voldoende bescherming genieten’, klinkt het unaniem.

Ook de Wereldbank wijst op de nood aan economische migratie om de bevolkingskrimp van rijke landen op te vangen. In een nieuw rapport benadrukt de Wereldbank de win-winsituatie: arme landen met een snelgroeiende bevolking beschikken over arbeidskrachten.

Maar, zegt de Wereldbank erbij, dat vraagt om een beter beheer van migratie. ‘Beleidsmakers zouden vooral de vaardigheden van migranten moeten koppelen aan de vraag in landen van bestemming en daarbij hun rechten zo veel mogelijk moeten beschermen’, aldus de Wereldbank.

In 2022 werd België opgeschrikt door een vermoeden van grootschalige mensenhandel op de Belgische vestiging van chemiereus Borealis. In juli 2022 waren op de bouwwerf van een nieuwe Borealisfabriek in de Antwerpse haven honderden arbeiders van Filipijnse, Bengalese, Turkse en Oekraïense afkomst illegaal tewerkgesteld. Het was een van de grootste affaires van mensenhandel en economische uitbuiting in ons land. De arbeiders waren door de Italiaanse onderaannemer Irem op de werf tewerkgesteld.

In de strijd tegen wat hij ‘een kluwen van onderaannemers’ noemt, pleit minister Brouns ervoor om strenger toe te kijken op de ketenzorg door hoofdaannemers. Hij kondigt ook hogere sancties aan voor illegale tewerkstelling, uitbuiting en sociale fraude. En hij wil vijf extra inspecteurs inzetten.

Ketenzorg

Leidt het pakket maatregelen waarop Brouns zich beroept tot een betere bescherming van derdelanders of niet-EU-onderdanen? Ik bel erover met Frederic De Wispelaere, expert bij het HIVA, het onderzoeksinstituut voor Arbeid en Samenleving (KU Leuven). Hij overlaadt me meteen met rapporten en statistieken die nuttig kunnen zijn voor mijn vragen. Het illustreert perfect de complexiteit van wat in academische kringen ‘grensoverschrijdende tewerkstelling’ heet.

De Wispelaere nuanceert de impact van het Vlaamse pakket maatregelen dat voorligt. De verantwoordelijkheid ligt bij de overheid, maar in het dossier van grensoverschrijdende tewerkstelling kan Vlaanderen eigenlijk niet zo veel doen, klinkt het. ‘Het is goed om meer inspecteurs in te zetten om de arbeidskaarten te controleren, maar de sociale inspectie situeert zich vooral op het federale niveau. En dan moeten we naar federaal minister van Economie en Werk Pierre-Yves Dermagne kijken. Wat gaat hij doen?’

‘We kunnen zelf niet inspecteur of politieman spelen, de hele keten controleren en alle arbeidscontracten uitvlooien. Dat is onbegonnen werk.’
Sonja Teughels, arbeidsmarktexperte Voka

Maar, zegt De Wispelaere, inzetten op controle is niet zaligmakend. Ook de ondernemingen moeten meestappen in het verhaal. ‘Al is het maar omdat ze er zelf baat bij hebben. Kijk naar wat gebeurde op de werf van Borealis. Iedereen spreekt over de “Borealiszaak”, terwijl het over de “Iremzaak” (naar de onderaannemer op de Borealiswerf, red.) moet gaan. Dit betekent enorme imagoschade voor Borealis. Ketenzorg en ketenaansprakelijkheid zijn dus in het belang van bedrijven.’

Die staan daar alvast niet voor te springen. ‘Waar begint en eindigt het dan?’, reageert Sonja Teughels (Voka). ‘Stel, een lokaal bestuur wil investeren in een nieuw gemeentehuis. Het gaat met een bouwpromotor in zee. Die schakelt een aantal aannemers in, die op hun beurt een beroep doen op allerlei bedrijven met de juiste specialisatie: beton, fundering, ramen, daken en noem maar op.’

‘Die bedrijven werken elk ook nog eens met partners. Op grote werven zitten enorm veel partijen in die keten, vaak tientallen. Begin dan maar met je ketenaansprakelijkheid. Kijk naar wie de opdrachtgever is en wat die controleert bij de volgende partij. Dat geldt ook voor het zorgvuldigheidsprincipe, waarbij je als werkgever alle arbeidscontracten en identiteitsdocumenten moet controleren.’

‘We willen maximaal meewerken met de inspectie, het zorgvuldigheidsprincipe hanteren bij de volgende schakel in de keten. Maar we kunnen zelf niet inspecteur of politieman spelen, de hele keten controleren en alle arbeidscontracten en alle identiteiten uitvlooien. Dat is onbegonnen werk, waarbij bovendien ook vragen rijzen over privacywetgeving.’

Controle en sancties

Volgens het laatste jaarrapport van het federaal migratiecentrum Myria kwamen in 2020 196 dossiers bij de arbeidsauditoraten binnen wegens economische uitbuiting, een stijging van twintig procent tegenover 2019.

De vraag is of die dossiers ook daadwerkelijk voor de rechtbank komen. En als ze voor de rechtbank komen, of ze dan ook nog tot een veroordelingen invordering van de strafmaat komen. De vraag of sanctionering van economische uitbuiting werkt, is nog groter in een grensoverschrijdende context.

De Wispelaere noemt de handhavingsaanpak om uitbuiting tegen te gaan een moeilijk maar ook een ontgoochelend verhaal. ‘Als een buitenlandse onderneming in een andere Europese lidstaat gevestigd is, zie je dat bedrijven zich failliet verklaren om invordering op die manier te ontlopen. Bovendien veronderstellen die zaken een intensieve samenwerking met buitenlandse administraties, geen gemakkelijk gegeven. Dus men zwijgt dat vaak dood. Fraude blootleggen is dus geen garantie dat er ook effectief sancties worden opgelegd.’

Hoogleraar Herwig Verschueren (UA) is gespecialiseerd in grensoverschrijdende tewerkstelling. Hij bevestigt dat controle en sanctionering van uitbuiting een complex verhaal is. ‘Zeker in het wegtransport is controle sowieso heel moeilijk, net omdat vrachtwagenchauffeurs zoveel landen doorkruisen. Het duurt jaren voordat mensen tegen de lamp lopen.’

‘Haal de gedetacheerde werknemers weg en de bouwsector stuikt ineen.’
Frederic De Wispelaere, onderzoeksexpert HIVA

Volgens Verschueren is vooral ‘doordetachering’ van derdelanders moeilijk te controleren. ‘Bij doordetachering dienen bedrijven uit andere EU-lidstaten, waar arbeids- en verblijfsvergunningen gemakkelijker te verkrijgen zijn, als een tussenschakel om regels met betrekking tot arbeidsmigratie te omzeilen.’

‘In het kader van de Europese interne markt, kunnen werknemers van buiten de Europese Unie vanuit die lidstaten doorgedetacheerd worden naar een andere lidstaat met strengere voorwaarden voor arbeidsmigratie.’

‘Almaar meer Belarussen, Oekraïners, Zuid-Amerikanen en in toenemende mate ook Aziaten uit de Filipijnen en India werken op die manier in Europa en lopen het risico in dergelijke Europese constructies terecht te komen. Met de nodige risico’s op arbeidsuitbuiting.

Bovendien: wanneer blijkt dat hun documenten niet in orde zijn, riskeren ze illegaal te worden in het land waarnaar ze zijn gedetacheerd. De Brugse rechtbank veroordeelde onlangs nog een Litouwse transportfirma, omdat die de Belgische arbeidsvoorwaarden voor haar voornamelijk Oekraïense chauffeurs niet had nageleefd.’

Wat te doen om dit tegen te gaan? Meer toezicht vanuit Europa, zegt Verschueren. ‘Er moeten ook Europese regels komen die voorwaarden stellen aan het voorafgaande verblijf en de voorafgaande tewerkstelling in het land van waaruit deze derdelanders worden gedetacheerd.’

Maar ook België moet beter toezien op de sociale bescherming en arbeidsvoorwaarden bij gedetacheerden. ‘Amper zes procent van de inspecteurs van de Belgische arbeidsinspectie focust op de strijd tegen grensoverschrijdende sociale fraude’, zegt De Wispelaere. En dat terwijl er vaak inbreuken voorkomen bij effectieve controles in deze context.

In België werken maar liefst 255.000 gedetacheerde werkkrachten, van wie 160.000 in Vlaanderen. Dat zijn niet alleen grote aantallen. Het is, volgens De Wispelaere, ook een opvallend Belgisch verhaal. ‘Een op de vier werknemers in de Belgische bouwsector is een gedetacheerde, en daar wordt vanuit Europa met grote ogen naar gekeken.’

Volgens De Wispelaere zijn we verslaafd geworden aan het detacheringsmodel: ‘Haal de gedetacheerde werknemers weg, en de bouwsector valt ineen.’ Bovendien, zo zegt hij, verliest België door dit model sowieso taksen op arbeid. Want die gaan het land uit, naar de zendende landen van detacheringsbedrijven.

 

Deze analyse werd geschreven voor het zomernummer van MO*magazine. Vind je dit artikel waardevol? Word dan proMO* voor slechts 4,60 euro per maand en help ons dit journalistieke project mogelijk maken, zonder betaalmuur, voor iedereen. Als proMO* ontvang je het magazine in je brievenbus én geniet je van tal van andere voordelen.