Graça Machel: 'President worden? Nooit! Ik weet teveel.'

Machel kreeg eind april een eredoctoraat van de Universiteit Gent, onder meer voor haar strijd voor vrouwen- en kinderrechten. In 1996 schreef ze op vraag van toenmalig VN-Secretaris-Generaal Boutros-Ghali een rapport over het effect van oorlog op kinderen. Het rapport zette kinderrechten definitief op de internationale agenda en leidde tot concrete aanbevelingen, onder meer voor het sturen van vredesmissies. Ook de gesel van kindsoldaten kwam aan bod.
Worden anno 2008 nog altijd kindsoldaten ingezet?
Graça Machel: Het aantal kindsoldaten dat meevecht in conventionele strijdkrachten is drastisch gedaald. Natiestaten weten dat ze vandaag met argusogen gevolgd worden en ze hebben de nodige maatregelen genomen. Ik zeg niet dat er geen soldaten onder achttien jaar meer worden ingelijfd, maar we zien toch een drastische afname ten opzichte van vroeger. Onze inspanningen hebben helaas geen effect gehad op de informele legers. Dergelijke legers hoeven aan niemand verantwoording af te leggen en dat laat zich gevoelen. Het is onbegonnen werk om uit te zoeken wat die strijdkrachten uitspoken in de bush.
Ook Darfoer is een hel voor kinderen. Komt er ooit een einde aan het etnische geweld in Soedan?
Graça Machel: Het conflict in Darfoer is geen etnisch conflict. Het heeft niets te maken met taal of huidskleur. In Soedan kan je vaak niet eens uitmaken wie Arabisch en wie Afrikaans is. De meesten zien er eender uit. Soms praten ze wel een andere taal, maar daar zit het probleem niet. Alles draait hier om uitsluiting. De centrale regering in Khartoem is er nooit in geslaagd alle Soedanezen het gevoel te geven erbij te horen. Het conflict in Darfoer is daar een gevolg van, net als de strijd tussen Noord- en Zuid-Soedan dat was. Maar het houdt geweld houdt niet op, want ook in het oosten van Soedan dreigt de bom te barsten.
Hoe moet de internationale gemeenschap de crisis in Darfoer aanpakken?
Graça Machel: Ze moet inzien dat Soedan nooit veilig en stabiel kan zijn zolang grote delen van het land verstoken blijven van een stem en van het recht op de rijkdommen van het land. Dat is waar het om draait. De internationale gemeenschap moet de vertragingsmanoeuvres van het regime in Khartoem proberen te omzeilen, zodat we tot een eindoplossing kunnen komen. Het Comprehensive Peace Agreement (het vredesakkoord dat in 2005 de burgeroorlog tussen Noord en Zuid bezegelde, sa) is zeer belangrijk en moet geïmplementeerd worden, niet in het minst het deeltje over het inrichten van een volkstelling. Als iedereen in die telling wordt opgenomen, kunnen er eerlijke en vrije verkiezingen plaatsvinden, wat al een groot verschil zou maken. Dan kunnen de burgers eindelijk hun wil te kennen geven. Voorwaarde is natuurlijk wel dat de stembusgang eerlijk verloopt én dat de resultaten bekend gemaakt worden.  
U verwijst naar de situatie in Zimbabwe?
Graça Machel: Ja, maar ik wil daar niet dieper op in gaan. Het punt dat ik wil maken is dat verkiezingen, zelfs in het geval van Kenia, vaak eerlijk en vrij verlopen. Daarom precies zijn in Kenia bijna negen miljoen mensen gaan stemmen. Ook de kiesstrijd in Zimbabwe was op zich niet problematisch. Hoe de stemmen na afloop beheerd zijn, is een ander paar mouwen. Maar de stembusgang is goed verlopen en eigenlijk moeten we het volk van Zimbabwe daarvoor een pluim geven. Zij hebben op een vreedzame en ordelijke manier hun stem uitgebracht. Met miljoenen waren ze, wat bewijst dat ze geloven in democratische verkiezingen. Dat is meer dan wat je van veel westerlingen kan zeggen, die soms hun huis niet uitkomen voor de stembusgang.
Intussen stevent Zimbabwe wel af op een burgeroorlog.
Graça Machel: Ik hoop dat het zover niet zal komen. Onderschat de druk niet die wordt uitgeoefend. Niemand heeft baat bij een gewelddadige afloop. Wij hopen nog altijd dat de resultaten worden bekendgemaakt en dat er binnen en buiten Zimbabwe mechanismen in gang worden gezet die geweld voorkomen, ongeacht de uitkomst van de tellingen. Momenteel is de oppositie druk doende om haar zaak te bepleiten bij staatsleiders in het buitenland. Er is zowel druk van lokale mensen als van buurlanden en van de internationale gemeenschap. We moeten ons met z’n allen inspannen zodat dit niet uitmondt in een gewelddadig conflict.
Zuid-Afrikaans president Thabo Mbeki is opvallend zwijgzaam over de crisis in buurland Zimbabwe.
Graça Machel: Je stem verheffen, is niet wat telt. Enfin, het is niet het enige. Anderzijds moet je ook toegeven dat het grotendeels dankzij Thabo Mbeki is dat de jongste verkiezingen in Zimbabwe anders en eerlijker zijn verlopen dan de vorige. Mbeki heeft onderhandeld tussen de regering en de oppositie en heeft een nieuwe kieswet tot stand helpen brengen. Precies die wet heeft ervoor gezorgd dat de resultaten van de stembusgang opgehangen worden aan het politiekantoor, zodat er van kiesfraude geen sprake kan zijn. De resultaten hingen er, en ze werden bevestigd door de verschillende politieke partijen. Maar wat doe je als de kiescommissie die resultaten niet bekend wil maken? Dat is Zuid-Afrika’s probleem niet, maar een interne aangelegenheid. Niemand kan de commissie dwingen. Men heeft soms de neiging om de impact van buitenlandse druk te overschatten. Je kan Zimbabwe toch niet binnenvallen en –met de wapens in de aanslag– roepen: ‘Breng de resultaten naar buiten!’
Is lobbywerk achter de schermen –zoals u dat doet met de groep van Global Elders–zinvoller?
Graça Machel: De Elders is een kleine groep mensen die door de jaren heen een morele autoriteit hebben opgebouwd, een morele standing. Mensen zoals Desmond Tutu kunnen met iedereen aan tafel schuiven, ook al vertegenwoordigen ze niets of niemand. Het feit dat de Elders niet in naam van een land, instelling of overheid spreken, maakt ook dat wij geen belangen te verdedigen hebben. Net daarom zijn de mensen sneller geneigd naar ons te luisteren. Want als een regering hetzelfde zou doen, dan denkt de gesprekspartner aan de andere kant van de tafel altijd: ‘Wat zit daarachter?’, ‘Zal ik hiervoor later een wederdienst moeten bewijzen?’
Ik zeg niet dat we alle problemen in de wereld zullen oplossen of dat we daar überhaupt toe in staat zijn. Maar we willen niet als oude ventjes onze armen kruisen en afwachten tot alles vanzelf in de plooi valt. En soms slagen we in ons opzet. Kijk naar Kenia. Twee

‘Wanneer sociale instellingen zwak staan, klampen leiders zich vast aan de macht en eigenen zich de staat toe.’

elders waren betrokken bij de onderhandelingen en er is een oplossing uit de bus gekomen.  
Hoe hebben ze dat voor elkaar gekregen?
Graça Machel: Wat we doen, is praten met de mensen. We geven ze de gelegenheid om al hun angsten en beslommeringen op tafel te gooien. Vervolgens helpen we ze om het conflict te benaderen in ieders belang. We faciliteren dialoog. Het helpt natuurlijk als we voorbeelden aanhalen van elders in de wereld. Zo heeft Kofi Annan tijdens de Kenia-crisis een onderhandelaar ingeroepen die nog de coalitie in Duitsland heeft helpen smeden. Duitsland was één van de voorbeelden die toen gebruikt zijn om te illustreren hoe je zonder bloedvergieten tot een formule van machtsdeling kan komen.
Soedan, Kenia, Zimbabwe, Mozambique… Hoe komt het dat leiders zo weinig rekening houden met de mensen die hen aan de macht hebben gebracht? In uw eigen geboorteland Mozambique zou president Guebuza aandelen vergaren in ontelbare privé-bedrijven, terwijl veel landgenoten in armoede leven en zonder werk zitten.
Graça Machel: Ik weet niets van Guebuza’s aandelen. Dat zijn geruchten en ik ga niet in op geruchten. Maar wat je daar zegt, is niet typisch Afrikaans. Je ziet het overal ter wereld: in Azië, in Latijns Amerika. Ergens zit dat gewoon in onze menselijke natuur. Wanneer sociale instellingen zwak staan, klampen leiders zich vast aan de macht en eigenen zich de staat toe. Daarom zijn democratische instellingen net zo belangrijk. Wat niet wil zeggen dat hetzelfde niet kan gebeuren in België. Maar hier komt de regering er niet mee weg omdat er wetten zijn, instellingen, academici en journalisten die dat voorkomen.
In Zuid-Afrika is sinds de val van Apartheid een schare superrijken opgestaan, die over de tong gaat als the big five –veelal sleutelfiguren van het ANC die vandaag schatrijk zijn.
Graça Machel: In Zuid-Afrika groeit de middenklasse veel sneller dan in andere landen. Wij noemen ze wel eens de black diamonds. Maar daarover wordt in het Westen weinig of niet gerept. Hier praat men altijd over vijf personen die extreem welvarend zijn geworden. Ik ben er zeker van dat er ook in België families zijn die bulken van het geld. Dat heb je overal. Maar de vraag die men zich dient te stellen is de volgende: delen anderen in hun welvaart? Geven superrijken zoals Tokyo Sexwale en Cyril Ramaphosa ook voldoende terug aan de samenleving? Ik weet het niet. Wat Zuid-Afrika nodig heeft, is een gewetensvolle elite die in staat is om zijn rijkdom te delen met de massa.
De kloof tussen arm en rijk blijft enorm in het regenboogland.
Graça Machel: Dat klopt, maar vergeet niet dat de val van het apartheidsregime van recente datum is. Tien jaar is misschien lang in het leven van een kind, maar het is niets in de geschiedenis van een land. Niettemin hebben miljoenen Zuid-Afrikanen het voorbije decennium toegang gekregen tot onderwijs, gezondheidszorg, drinkwater, huisvesting en elektriciteit. Akkoord. Miljoenen leven nog altijd in armoede, maar je kan op zo’n korte tijd niet ongedaan maken wat eeuwen apartheid hebben kapot gemaakt. Er is nog meer. Als je vandaag naar Johannesburg, Kaapstad of Kwazulu Natal gaat, dan doorkruis je soms hele wijken waar enkel Frans of Portugees wordt gesproken. Hoe komt dat? Door de massa’s illegale vluchtelingen die er wonen. Terwijl ons land vecht om zijn onderdanen van de nodige diensten te voorzien, moet het optornen tegen de massale instroom van vluchtelingen uit heel Afrika. In Zuid-Afrika wonen vandaag alleen zo’n 3 miljoen Zimbabwanen. Zij betekenen een zware last voor onze sociale voorzieningen.

U pendelt tussen Zuid-Afrika en Mozambique. Sommige waarnemers verwachten dat u ooit nog een gooi doet naar het presidentschap in Mozambique. U bent geliefd en de naam Machel doet het nog altijd goed bij de mensen.
Graça Machel: Het presidentschap interesseert me niet. Ik heb heel dicht gestaan bij de macht. Ik was getrouwd met Samora Machel en daarna met Nelson Mandela. Ik weet wat het vergt om president te zijn en het bevalt met niet. Echt niet. Niet de fysieke of de mentale tol die je moet betalen, maar het spel dat gespeeld wordt. Het spel van de politiek… Misschien weet ik teveel. Ik ben op mijn bescheiden manier effectief in wat ik doe en ik voel me er goed bij. Ik wil het liever zo houden.

‘Met vrouwenrechten gaat het altijd wat trager’
Graça Simbine (63) werd al vroeg lid van de Mozambikaanse bevrijdingsbeweging Frente de Libertaçao de Moçambique (Frelimo). Bij de onafhankelijkheid van Mozambique in 1974 wordt ze voor de eerste keer first lady. Ze krijgt een ministerpost toebedeeld en stapt in het huwelijksbootje met Samora Machel, die president wordt. Op 19 oktober 1986 sterft de charismatische vrijheidsstrijder echter in een verdacht vliegtuigongeluk. Vermoedelijk zat het Zuid-Afrikaanse apartheidsregime achter de crash. Dat lag toen overhoop met Mozambique, omdat gevluchte ANC-kopstukken er onderdak kregen. Als weerwraak steunde Zuid-Afrika de Renamo-rebellen in Mozambique, die zestien jaar lang een bloedige strijd uitvochten met Frelimo.
Machel bleef na Samora’s dood nog drie jaar aan als minister van Onderwijs en Cultuur. In 1998 huwde ze met Nelson Mandela. Madiba is er dan al tachtig en zal spoedig van het politieke voorplan verdwijnen. Maar Graça is er amper 52 en lang nog niet aan pensioen toe. De first lady ontpopt zich almaar meer tot voorvechtster van vrouwen- en vooral kinderrechten.
Als Mozambikaanse weet Machel heel goed waarover ze praat. Tijdens de zestienjarige burgeroorlog had de terreurbeweging Resistencia Nacional Moçambicana (Renamo) massaal beroep gedaan op kindsoldaten. Jonge Mozambikanen werden door Renamo gekidnapt, mishandeld en ingelijfd om te vechten tegen Machels eigen regeringspartij Frelimo. De zestien jaar durende burgeroorlog kostte aan zowat een miljoen mensen het leven.
Als Machel over haar stokpaardjes praat, gaat ze al snel helemaal op in haar betoog. Ze balt haar lange vingers tot een vuist en timmert zachtjes op de tafel. ‘Waarom moet ik als Mozambikaanse genoegen nemen met 37 procent vrouwelijke parlementsleden als 52 procent van alle Mozambikanen vrouw zijn? Die mentaliteit moet eruit! Maar met vrouwenrechten mag het altijd wat trager. We moeten geduld oefenen, het vergt tijd, we moeten tolerant zijn.’