Gratieverlening Argentijnse juntaleden op de helling

Het was de toenmalige president Carlos Menem die de gratiemaatregelen voor de leden van de militaire junta’s afkondigde. Na de uitspraak van de Cámara Nacional de Casación Penal ligt de bal in het kamp van het hooggerechtshof. Amnestiewetten of andere maatregelen ter bescherming van mensen die misdrijven tegen de menselijkheid pleegden werden tot nu toe doorgaans ongrondwettelijk verklaard door het hof.

Hebe de Bonafini is de voorzitster van de Moeders van de Plaza de Mayo, een mensenrechtengroep die ontstond ten tijde van de dictatuur in Argentinië. Zij is blij met de recente uitspraak van de rechter. Heel wat mensen “verdwenen” onder de militaire junta’s. De moeders van die slachtoffers bleven opheldering en gerechtigheid eisen. In totaal zijn 30.000 personen verdwenen, zeggen mensenrechtenactivisten.

“Wij hopen dat alle gratiemaatregelen worden vernietigd. Iedereen die ten tijde van de dictatuur verantwoordelijk was voor schendingen van de mensenrechten, moet kunnen worden veroordeeld.” De schendingen van de mensenrechten werden niet alleen door militairen gepleegd, maar ook door burgers en medewerkers van de katholieke kerk.

Bonafini en haar medestanders hadden eerder dit jaar een ontmoeting van rechters van het hooggerechtshof. Zij wilden dat de gratiemaatregel van Carlos Menem zo snel mogelijk zou worden ingetrokken. Het Hooggerechtshof besloot het verzoek te laten behandelen door de Cámara Nacional de Casación Penal.

Op 24 maart 2006 was het 30 jaar geleden dat de militairen in Argentinië een coup pleegden om aan de macht te komen. De huidige president, Néstor Kirchner, verklaarde toen dat hij geen presidentieel decreet zou uitvaardigen om de omstreden gratiemaatregel te vernietigen. Kirchner heeft nochtans de reputatie dat hij sterk begaan is met de mensenrechten. “We moeten afwachten of de rechters oordelen dat de gratiemaatregelen terecht of ongrondwettelijk waren”, zei de president in maart. “Ik kan geen decreet van vroeger vernietigen door een nieuw decreet.”

Néstor Kirchner leidt de centrum-linkse stroming binnen de peronistische partij in Argentinië. Persoonlijk vindt hij dat de gratiemaatregelen van zijn voorganger Menem wel degelijk in strijd waren met de grondwet.

De leiders van de vroegere junta’s moesten in 1985 voor de rechter verschijnen en zich verantwoorden voor de vele misdrijven tegen de menselijkheid. Een aantal van hen kreeg een levenslange gevangenisstraf.

Duizenden militairen en ordehandhavers werden ook met gerechtelijke procedures geconfronteerd. Maar dat leidde tot opstanden in het leger, en ernstige spanningen tussen de strijdkrachten en de broze democratie. Het gevolg was dat de regering van president Raúl Alfonsín (1983-1989) twee amnestiewetten door het Congres jaagde, één in 1986 en één in 1987.

In 1989 en 1990 kregen de vroegere militaire leiders, burgers die onder de junta’s dienden en de weinige chefs van de linkse guerrilla die nog in leven waren, gratie van president Menem (1989-1999). Menem behoort ook tot de peronisten, maar zit ideologisch op een heel andere lijn dan Kirchner.

De gratiemaatregelen waren erg omstreden. Jarenlang belandde geen enkele militair in de cel wegens schendingen van de mensenrechten. In de tweede helft van de jaren negentig sleepten mensenrechtenactivisten echter mensen voor de rechter omdat ze jonge kinderen van “verdwenen” Argentijnen hadden gekidnapt. Honderden baby’s van politieke gevangenen waren bijvoorbeeld toevertrouwd aan echtparen met een militaire achtergrond, die de kinderen als hun eigen kroost opvoedden. Dat misdrijf viel niet onder de gratiemaatregelen of amnestiewetten.

Sinds 2000 is de Argentijnse rechtspraak aan het evolueren. Eerst kwamen rechtbanken van eerste aanleg tot het besluit dat de amnestiewetten strijdig waren met de grondwet. In juni 2005 werden die uitspraken bekrachtigd door het Hooggerechtshof. Daardoor waren de amnestiewetten vernietigd.

Vier federale rechters kwamen sinds 2004 tot het besluit dat de gratiemaatregelen van Carlos Menem de grondwet niet respecteerden. In twee van die gevallen werden de uitspraken bekrachtigd door hoven van beroep.

Bij de Cámara Nacional de Casación Penal belandden alle dossiers telkens in het sukkelstraatje. Daar kwam verandering in toen één van de kamers van deze instantie vrijdag uitspraak deed over de zaak van generaal Santiago Omar Riveros. Als bevelhebber van de militaire instituten leidde Riveros destijds de Campo de Mayo-legerbasis in Buenos Aires. Die legerbasis was één van de concentratiekampen waar politieke gevangenen werden gemarteld voor ze definitief “verdwenen”. Riveros was een aantal jaar lang verantwoordelijk voor de “vuile oorlog” tegen linkse militanten en andere opposanten. In het legerziekenhuis van Campo de Mayo werden onder zijn bewind acht baby’s van politieke gevangenen geboren. De kinderen worden nog altijd vermist. Ze werden illegaal geadopteerd door militaire echtparen of door families die niets wisten over de herkomst van de baby’s.

Riveros (82) zit nu in voorhechtenis, in verband met zijn verantwoordelijkheid voor de misdrijven tegen de menselijkheid die op de legerbasis werden gepleegd. Hij wordt ook verantwoordelijk gesteld voor het kidnappen van baby’s.

De ex-generaal riskeert verder een aanklacht in verband met “Operatie Condor”. Dat was een operatie waarbij diverse militaire regimes in Zuid-Amerika samenwerkten om dissidenten uit te schakelen.

Een Italiaanse rechtbank veroordeelde Riveros in 2004 bij verstek. Hij kreeg toen levenslang wegens het ontvoeren en laten verdwijnen van Argentijnse burgers met Italiaanse roots.

De advocaten van de vroegere generaal willen zich nu tot het hooggerechtshof richten. Het hof krijgt het laatste woord in de zaak. Florencio Varela, een advocaat die de belangen van Riveros en andere vroegere militaire leiders behartigt, vindt dat de uitspraak van de Cámara Nacional de Casación Penal “de rechtszekerheid ondermijnt”. “Een eerder toegekend voordeel kan je niet terugdraaien”, meent de advocaat.