Internationale sancties smoren "Iraanse lente" in de kiem

Het culturele en intellectuele leven in Teheran werd tot een jaar geleden gekenmerkt door een drang naar meer vrijheid en democratie. Het Iraanse Artiestenforum was een broeihaard van progressieve kunstvormen: van experimenteel theater en digitale kunst tot satirisch poppentheater en inheemse Iraanse opera. De film “Offside”, over een vrouwelijke voetbalfan die zichzelf een stadion binnensmokkelt, won twee Gouden Beren op het filmfestival van Berlijn.
De studenten in “Café 78” in de Abanstraat discussieerden vrijuit over Marx, de mollahs, multiculturalisme en de natie. In private woonkamers kwamen de tongen nog losser onder de invloed van Iraanse wijn of sterke drank, het officiële alcoholverbod ten spijt. Aan de universiteiten staken docenten elkaar de loef af met redevoeringen over Perzische cultuur, de grootspraak van president Mahmoud Ahmadinejad of het gebruik van olie-inkomsten voor sociale doeleinden. Iraanse feministen startten met een petitie voor een herziening van de grondwet.
Een jaar later is de “Iraanse lente” in de kiem gesmoord. “Café 78” is sinds twee weken gesloten en het Artiestenforum doet aan zelfcensuur om moeilijkheden met het ministerie van cultuur te vermijden. Een veertigtal niet-religieuze universiteitsdocenten werd de laan uitgestuurd, 28 studentenvakbonden opgedoekt en 47 tijdschriften verboden. Tientallen feministen werden opgepakt omdat ze de petitieactie hadden gesteund.
Vanwaar die plotse ommekeer? In vergelijking met vorig jaar was het moeilijk om commentaren los te krijgen. Anonieme sociologen en politogen zien drie oorzaken: de internationale sancties, een verschuiving van de macht naar religieuze hardliners en een generatiewissel in de Iraanse politiek.
De sancties van de VN-Veiligheidsraad, onder aanvoering van de Verenigde Staten, vergroten de economische malaise en dwingen de regering Ahmadinejad ertoe het gat in de overheidsuitgaven te dichten met geld uit een fonds ter waarde van 30 miljard euro, inkomsten uit de oliewinning die opzij waren gezet als spaarpot. De populariteit van de regering is op een dieptepunt beland, maar tegelijk ervaren de Iraniërs de sancties als diep onrechtvaardig.
Conservatieve politici hebben dan ook niet veel moeite om een reactie van verongelijkt nationalisme los te weken. Het incident met de Britse mariniers was in dat opzicht koren op de molen. Ze verwijzen naar de nefaste rol die het Westen in het verleden heeft gespeeld, onder meer door het democratisch verkozen regime van premier Mohammed Mossadegh in 1953 te vervangen door de dictatuur van de sjah.
Een tweede factor is de machtsgreep van conservatieve politici in het complexe Iraanse bestuursapparaat. De meer gematigde bestuurders hebben afstand genomen van het linkse, seculiere kamp en zo hun positie verzwakt. De conservatieven maken daar gebruik van om de repressie op te voeren en duidelijk te laten voelen dat islamitische geestelijken de touwtjes in handen hebben.
Tenslotte zijn veel van de radicale twintigers die in 1979 de ruggengraat vormden van de islamitische revolutie, intussen ambitieuze politici geworden die een deel van de macht opeisen. De verkiezing van Ahmadinejad in 2005 was tot nu toe het duidelijkste signaal van die generatiewissel. De strijd wordt niet meer op straat gevoerd, maar in kabinetten en salons.
Onafhankelijke waarnemers relativeren intussen de nucleaire dreiging die uitgaat van Iran. Volgens het Internationale Atoomagentschap (IAEA) beschikt Iran maar over 1300 primitieve gascentrifuges die in geen geval een “industriële” verrijking van uranium tot munitie voor een atoombom mogelijk maken. De toenemende internationale druk kan Iran er alleen maar toe aanzetten zijn atoomprogramma nog te versnellen.