Koningen zonder erfgenamen – analyse

De gezondheid van een leider kan directe gevolgen hebben voor de politieke besluitvorming. Neem de huidige onduidelijkheid over de toestand van Palestijnse leider Yasser Arafat en de Cubaanse president Fidel Castro. Arafat (75) staat sinds het eind van de jaren zestig symbool voor de Palestijnse strijd voor een zelfstandige staat, ook bij zijn critici. Geen andere Palestijn komt in de buurt van zijn status. Maar hij wees nooit een opvolger aan. De Palestijnse Autoriteit, premier Ahmed Qurei en de wetgevende raad vormden de leiding tijdens Arafats afwezigheid, maar een echte opvolger is er niet.

Over de gezondheidstoestand van Fidel Castro, die aan een val een gebroken knie en arm overhield, bestaat even veel onduidelijkheid. Er gaan al jaren geruchten over de gezondheid van Castro, vooral nadat hij in de zomer van 2001 tijdens een toespraak flauwviel. Hij verscheen daarna opnieuw ten tonele, met langere toespraken dan voorheen, om zijn vitaliteit te benadrukken.

Het lijkt erop dat Arafat de afgelopen jaren een ‘gedwongen slapende koning’ is geweest, zegt Robert S. Robins, emeritus-professor politicologie aan de Tulane Universiteit in New Orleans. Dat wil zeggen dat Arafats verklaringen en daden niet door anderen bepaald worden, maar zijn beperkte bewegingsvrijheid - als gevolg van de opsluiting in zijn hoofdkwartier, zijn verslechterde gezondheid en patstelling met Israël - zorgt ervoor dat anderen weinig meer kunnen doen dan wachten tot zijn tijd voorbij is.

In een gesloten gemeenschap met een deels invalide leider, kunnen de leider en zijn naaste medewerkers in een fatale verstrengeling” verzeild raken waarbij ze van elkaar afhankelijk zijn om te overleven, schrijven Robins en Jerrold M. Post in hun boek When Illness Strikes the Leader: the dilemma of the captive king (1993).

Robins schreef verschillende boeken over de politieke dynamiek rond zieke leiders. Hij analyseerde de situatie rond de Spaanse dictator Francisco Franco, de voormalige Joegoslavische president Josip B. Tito, de Chinese leider Mao Zedong en de Russische dictator Jozef Stalin. Ook bestudeerde hij de Amerikaanse presidenten Dwight D. Eisenhower, John F. Kennedy, Abraham Lincoln en Grover Cleveland.

Robins en Post concluderen in hun boek dat het vaak voorkomt dat zich een kwaadwillige afhankelijkheid ontwikkelt tussen een bedlegerige leider en de naaste medewerkers. Een voorbeeld daarvan is de Portugese dictator Antonio de Oliveira Salazar, die regeerde tussen 1932 en 1968. Na een beroerte werd een nieuwe premier benoemd, maar dat werd gedurende de twee jaar dat Salazar nog leefde, voor hem verborgen gehouden.

Aan het ziekbed van Salazar, die niet kon praten of bewegen, werden fictieve kabinetsberaden gehouden. Hij communiceerde door met zijn ogen te knipperen: eenmaal knipperen betekende ‘ja’, tweemaal ‘nee’, beschrijft David Slavitt in zijn roman Salazar Blinks (Salazar Knipoogt), gebaseerd op het leven van de Portugese leider.

Ook de Amerikaanse president Woodrow Wilson (1913–1921) kreeg een beroerte, die ervoor zorgde dat hij tegen einde van zijn regeertermijn compleet invalide was geworden. Zijn vrouw zou in die periode namens hem de belangrijkste beslissingen hebben genomen.

De reactie bij de naaste medewerkers op de onzekerheid is vaak zwijgen en dingen op hun beloop laten, zegt Robins. Zowel Castro als Arafat zijn bevreesd zijn voor nieuwe gezichten. In de loop der jaren wordt hun cirkel van naaste medewerkers steeds kleiner…zodat het voor de hand ligt dat de dingen dan op hun beloop gelaten worden en dat misschien in het geheim afspraken worden gemaakt.

De Israëlische premier Ariel Sharon, die een jaar ouder is dan Arafat, liet doorschemeren dat een nieuwe Palestijnse leider mogelijk de weg opent naar nieuwe vredesbesprekingen. Sharon weigert te onderhandelen met Arafat. Hij is niet de enige die graag nieuw leiderschap ziet. Voormalig EU-vertegenwoordiger Javier Solana zei in 2002 dat het van wijsheid zou getuigen als zowel Arafat als Sharon een stap terug zouden doen. Ze zijn geen van beiden heilig en soms heb ik de neiging te denken dat met een nieuwe generatie leiders in Israël en Palestina kan zorgen voor een oplossing van het conflict, zei Solana.

Maar het is goed mogelijk dat de strijd tussen de rivaliserende facties onder de Palestijnen helemaal losbrandt als Arafat verdwijnt. In de Palestijnse gelederen woedt een strijd tussen de oude ideologen die in de jaren negentig met Arafat terugkeerden uit Tunesische ballingschap en de jongere generatie die opgroeide onder de Israëlische bezetting en de intifada uitriep, de gewapende opstand tegen Israël. De oudgedienden zijn de vertrouwelingen van Arafat, maar veel Palestijnen op de Westelijke Jordaanoever en in Gaza zien ze als corrupte buitenstaanders. Arafat bleek in staat de jonge garde in het gareel te houden, maar is een andere leider ook in staat om de verschillende Palestijnse facties bij elkaar te houden?

Volgens Robins leert de geschiedenis dat een politieke ommezwaai waarschijnlijk is als een sterke leider valt. De geschiedenis heeft ook het tegendeel aangetoond. Na de dood van de Noord-Koreaanse dictator Kim il Sung, werd algemeen aangenomen dat de Noord-Koreaanse politiek zou veranderen, maar dat is niet gebeurd. (JS/MM)