‘Vis rot vanaf de kop’

Ruim een kwart eeuw na de onafhankelijkheid staat het land van Robert Mugabe aan de rand van de afgrond. Miljoenen mensen vluchten weg, landbouw en economie storten in, de inflatie groeit duizelingwekkend snel, het volk lijdt honger. Het regime houdt zich op de been met corruptie en naakte terreur. Hoe is het eigenlijk zover kunnen komen?
Ladies and gentlemen, Bob Marley and The Wailers!’ Het zijn zowat de eerste officiële woorden die op 18 april 1980 klinken in het onafhankelijke Zimbabwe, enkele minuten nadat de vlag van Rhodesië is gestreken en de nieuwe is gehesen. Bob Marley, toen de grootste superster uit de Derde Wereld, beschouwde de invitatie om tijdens de officiële onafhankelijkheidsviering op te treden als een enorme eer en betaalde alles uit eigen zak. Het leek een logisch gevolg: zijn nummer Zimbabwe was jarenlang hét strijdlied voor de guerilleros van het Zimbabwe National Liberation Army (Zanla).
Maar niemand had Marley verteld dat hij meteen na de plechtigheid in het Rufaro Stadium helemaal niet voor het volk zou spelen, maar voor een select publiek uit de politiek, het bedrijfsleven, de media en voor hoogwaardigheidsbekleders als de kersverse president Mugabe, de Britse prins Charles en de Indiase Indira Gandhi. Dat was niet wat de revolutionaire rasta’s in gedachten hadden. Net zomin als de duizenden boze en nét onafhankelijk geworden Zimbabwanen. Meteen na de start van het concert braken zij het hek open en stormden naar binnen. Er werd met traangas op de demonstranten geschoten. Bevangen door het bijtende gas moest Bob Marley met zijn Wailers het podium weer verlaten. Wat een feest had moeten zijn, werd een chaos die pas bedwongen werd toen de Zanla-guerrilleros door het stadion marcheerden.
De volgende dag speelden The Wailers nog een concert voor 100.000 dol enthousiaste gewone mensen. Zo leek de onafhankelijkheid van Zimbabwe toch nog feestelijk te beginnen. Maar Marley zong futloos en mat. Volgens intimi zat hij zwaar in zijn maag met het traangas-incident. Een aanbod om nog meer optredens te doen sloeg hij om nog andere redenen af. Achter de schermen bleek dat medewerkers van Mugabe aan de organisator duidelijk maakten dat het niet kon dat Marley via affiches als een grotere man werd voorgesteld dan Mugabe. The Wailers verlieten ijlings het land dat ze zelf zo enthousiast bezongen.  
Tussen 18 april 1980 en 18 april 2007 is er een lange, turbulente weg afgelegd door vader des vaderlands Mugabe. Maar het aantal mensen dat hem, zoals in het begin, nog echt respecteert, is bijzonder klein geworden, stelt emeritus hoogleraar Luc Huyse, die het land goed kent. Huyse: ‘Mugabe’s regime overleeft enkel nog dankzij corruptie en terreur. Er is een groep die afhankelijk is van Mugabe’s overleven: niet alleen diens familie en clan, maar ook militairen, hoge ambtenaren, rechters. De green bombers, de privé-militie van Mugabe, verdienen tien keer zoveel als een dokter.’   

Koude oorlog


Hoewel Mugabe’s ‘obsessie met macht’ – zoals schrijver Wole Soyinka onlangs zei– de doorslaggevende rol speelt, hebben ook buitenlandse mogendheden hun aandeel in de afgang van Zimbabwe. Volgens Huyse draagt ook de Afrikaanse Unie en haar onbegrijpelijke solidariteit met Mugabe schuld. ‘Thabo Mbeki, de president van Zuid-Afrika, speelt daarin een donkere rol. Hij bewijst lippendienst aan het idee van een democratisch Afrika, maar spaart Mugabe. Ook westerse landen gaan niet vrijuit. De Franse president Chirac bleef het officiële Zimbabwe uitnodigen op de Frans-Afrikaanse hoogmissen die hij organiseert. Portugal dacht er zelfs even aan om Mugabe te inviteren voor de EU-Afrikatop van komende november. Wat erger is: we slagen er maar niet in om passend in te grijpen als er weer een land afglijdt naar wat een falende staat heet. De knipperlichten zijn anders niet te missen. Maar Zimbabwe komt niet voor op de geopolitieke agenda van de VS en de EU. En België? Dat heeft enkele maanden geleden zijn ambassade in Harare gesloten. Ook schuldig verzuim weegt zwaar.’     
Pascal Richard van de ngo-koepel Zimbabwe Watch: ‘Veel linkse bewegingen en regeringen hebben te blind in Mugabe geloofd. Al drie jaar na de onafhankelijkheid werden in het zuiden mensen van de oppositie in elkaar geslagen en waren er de moordpartijen in Matabeleland waarbij zeker 20.000 doden vielen. Misschien wisten sommige ngo’s daar toen niet van, maar westerse regeringen zeker wel.’ 
Wilf Mbanga, hoofdredacteur van de in Londen geproduceerde krant The Zimbabwean, is het er volstrekt mee eens. Na zijn ontmoeting met Mugabe in 1974 (Mbanga was toen 27 en Mugabe al 50 jaar) waren zij jaren intieme vrienden: ‘We zaten vaak thuis bij Mugabe en zongen samen liedjes. Nee, geen Bob Marley, wel country&western! Mugabe sprak begeesterd over mensenrechten, vrijheid, onderwijs en gezondheidszorg voor iedereen. Achteraf waren er al vrij snel signalen dat hij geen echte democraat was. Maar we keken niet nauwkeurig. Toen ons land nog Rhodesië heette, zeiden de blanke heersers dat wij Afrikanen onszelf niet konden besturen. Dus hadden we collectief de neiging om na de onafhankelijkheid bepaalde gemene trekjes van de nieuwe heersers niet te willen zien. Wij wilden zo graag dat de blanke overheersers ongelijk zouden krijgen. Wij wilden zó graag dat Mugabe en zijn revolutie zou slagen.’
Wilf Mbanga zegt eerlijk dat zijn ogen pas heel langzaam zijn open gegaan: ‘Mugabe’s dorst naar macht was eigenlijk al heel snel duidelijk. En bovendien zeg ik nu dat er eigenlijk nooit een echt socialistisch beleid is gevoerd. Wel was er veel retoriek.’  Pascal Richard bevestigt: ‘In het begin ging er nog wel veel geld naar bijvoorbeeld onderwijs en gezondheidszorg, maar al vrij snel gingen er steeds meer middelen naar het veiligheidsapparaat en het leger. En begon het wanbeheer van de overheid.’
De jongste jaren geraakte Mugabe geïsoleerd van het Westen en zocht hij steun bij China, Iran, Maleisië en Libië. Luc Huyse bevestigt de invloed van de economische belangen van buitenlandse mogendheden in de neergang van Zimbabwe: ‘De honger naar energie, waarmee China worstelt, drijft die nieuwe grootmacht naar Afrika. Daarbij stelt het geen vragen over wat zijn militaire hulp in ruil voor grondstoffen kan en zal aanrichten. Tussen 2001 en 2006 heb ik dat aanvankelijk relatief rijke en democratische land driemaal bezocht. Ik heb het in een ongelooflijk tempo zien wegzakken in een moeras van armoede en autoritarisme. Natuurlijk zijn president Mugabe en zijn clan de motor van dit proces. Maar dat de president kan doen wat hij doet, is mede te danken aan, opnieuw, China. Dat levert wapens en traint de oproerpolitie, hét instrument in de brutale vervolging van de oppositie. China is maar één van de partners in wat Mugabe de ruk naar het Oosten noemt. Ook Maleisië en Noord-Korea steunen hem. Zonder die hulp zou Zimbabwe veel leed bespaard blijven.’
Maar is het land niet vooral de dieperik in gesleurd toen het de gewraakte structurele aanpassingsprogramma’s (SAPs) van de Wereldbank en het Internationaal Munt Fonds (IMF) moest uitvoeren? IMF en Wereldbank erkennen zelf dat die SAPs vaak een nefaste uitwerking hebben gehad op de stabiliteit van arme landen. Richard: ‘Dat is op zich wel een argument. Maar het was Mugabe zelf die eind jaren tachtig de steun van Wereldbank en IMF is gaan zoeken. Zimbabwe had cash nodig.’
Mbanga: ‘In het begin waren er veel donors: de VS, Groot-Brittannië, Italië, Nederland. Er kwam veel geld binnen en er werden wegen en dammen aangelegd. Maar ook de schulden stapelden zich op. Met de invloed van IMF en Wereldbank begon het ook sociaal bergaf te gaan. Maar de overheid verklaarde toen dat de SAPs van eigen makelij waren en dat ze haar condities afgedwongen had bij IMF en Wereldbank. Dat was valse trots en retoriek. De vakbonden en zelfs mensen uit Mugabe’s Zanu-partij waren fel tegen de SAPs gekant en verklaarden dat Mugabe zijn socialistische principes verliet. Die kritiek werd hen niet in dank afgenomen.’

Implosie


Wilf Mbanga zegt dat de echte economische ineenstorting in 1997 begon, toen de oorlogsveteranen massaal hun onvrede uitten. ‘Ze marcheerden naar de residentie van Mugabe, waar ze vergaderden. Na afloop betaalde Mugabe hen miljoenen dollars uit, wat al snel leidde tot een enorme inflatie. Mensen verloren hun spaargeld.’ De inflatie bedraagt officieel 2200 procent per jaar, maar internationaal neemt men aan dat het eerder vierduizend procent is.
Volgens Mbanga is Mugabe al jaren redelijk succesvol bezig om ‘de geesten van Afrikanen te vergiftigen’ met zijn tegen het neokolonialisme gerichte retoriek: ‘Mugabe verwijt iedereen alles, behalve zichzelf. Hij was echt geshockeerd toen de mensen zich in 2000 bij het referendum over een nieuwe grondwet voor het eerst van hem afkeerden en hij verloor. Precies de volgende dag begon de invasie en inname van de vierduizend blanke boerderijen door de oorlogsveteranen en mensen uit de entourage van Mugabe.’
Hoewel er iets te zeggen viel voor de herverdeling van landbouwgrond –één procent van de bevolking bezat zeventig procent van de grond– had de manier waarop dat gebeurde desastreuze gevolgen. Het was een pure overlevingstactiek van een despoot in nood, stelt Mbanga: ‘Mugabe positioneert zich als de Afrikaanse leider die opkomt tegen het westers imperialisme en neokolonialisme. Het is één van de verklaringen waarom de Afrikaanse buurlanden Mugabe dit voorjaar, tijdens een vergadering van Southern African Development Community  (SADC) in Tanzania, niet durfden terecht te wijzen. Zij willen niet de indruk wekken achter de agenda van het Westen aan te lopen.’
Luc Huyse voegt daar aan toe: ‘De schrik voor een totale implosie van het land en een nóg grotere vluchtelingenstroom speelt ook een rol bij de houding van de SADC-landen. Een andere reden is dat sommige van die buurlanden op korte termijn zelf economisch beter worden van de ineenstorting van Zimbabwe. Zambia’s toeristische sector leeft enorm op, veel boeren zijn met al hun kennis naar Zambia gevlucht en het land heeft nu al de markt op het vlak van tabak en sierbloemen van Zimbabwe overgenomen. Tot slot is er die Afrikaanse trots, waar Mugabe inderdaad op inspeelt én het traditionele respect voor bejaarde leiders.’
‘We zagen begin jaren negentig wel dat machthebbers openlijk corrupt waren, maar ik geloofde niet dat Mugabe dat ook was’, zegt Wilf Mbanga. ‘Intussen heeft Mugabe de grondwet al zeventien keer veranderd om aan de macht te kunnen blijven. Nu weten we dat Mugabe een ongelofelijke controlefreak is en dat er in Zimbabwe helemaal niets gebeurt zonder dat hij er van weet. Ja, nu weten we: de vis rot vanaf het hoofd.’ Volgens Mbanga is ook Mugabe’s huwelijk met zijn tweede vrouw Grace een belangrijk element: ‘Mensen in Mugabe’s entourage hebben opgemerkt dat “de Zimbabwaanse Imelda Marcos” de president in slechte zin beïnvloedde. Ze kleedde zich graag als prinses Diana en nam regelmatig het vliegtuig om in het buitenland te gaan shoppen. Ik herinner me een schandaal over het feit dat ze in Zuid-Afrika op één weekend zo’n 40.000 euro uitgaf. Meer dan wat een gemiddelde Zimbabwaan in tien jaar verdient.’
‘To divide and rule could only tear us apart / In everyman chest, there beats a heart  /
So soon we’ll find out who is the real revolutionaries / And I don’t want my people to be tricked by mercenaries’, zong Bob Marley in Zimbabwe. Zou hij nu anti-Mugabe liedjes zingen? Goed mogelijk, want Damian Marley, één van zijn succesvolle zonen, besteedt in een recent nummer met rapper Nas aandacht aan ‘de schurk’ Mugabe. En weduwe Rita Marley stelde onlangs: ‘Bob zou zich totaal niet goed voelen over wat daar nu gebeurt. De onafhankelijkheid was voor ons een overwinning. Nu is Zimbabwe vooral een van de vele voorbeelden van slecht leiderschap in het continent

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2776   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Met de steun van

 2776  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.