Dammen in Congo: Eerst sterven de vissen, dan de mensen?

Een groep van veertig wetenschappers wil meer aandacht voor de biodiversiteit en visserij die bedreigd worden door de bouw van hydro-elektrische dammen in de Amazone-, Mekong- en Congobekken. Daarom publiceerden ze een artikel in het tijdschrift Science. Één van die veertig wetenschappers is Jos Snoeks, onderzoeker aan het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika en de KU Leuven.

Hij doet vooral onderzoek naar de visbestanden in de Congorivier. In deze stroom liggen al sinds de jaren ‘70 Inga I en II, die kleine aftakkingen van de rivier afdammen. Ze draaien al jaren op slechts een deel van hun capaciteit omdat herstellingswerken nodig waren.

Na de bouw van de twee dammen zijn voorstellen ingediend voor de bouw van Inga III en Grand Inga, die samen voldoende stroom zouden kunnen produceren om half Afrika van stroom te voorzien. De mogelijke komst van de dammen is een heet hangijzer voor de Congolese bevolking, maar er zijn nog geen definitieve beslissingen genomen over de bouw ervan.

Biodiversiteit bedreigd

‘Initieel zou de Grand Inga dam de volledige Congorivier afdammen. Dat plan is nu van de baan’, vertelt Snoeks. Maar ook het gedeeltelijk afdammen van een rivier kan een grote impact hebben op de biodiversiteit. ‘Wanneer water afgeleid wordt voor een dam, valt een deel van de rivier droog en verliezen bepaalde vissen hun biotoop. Wildwatervissen die gewend zijn aan een turbulente omgeving zullen daar dus uitsterven.’

‘Een dam heeft ook een enorme impact op vissen die migreren om te reproduceren. Hun route wordt geblokkeerd en daardoor kunnen ze niet meer stroomopwaarts trekken om zich voort te planten. Inga I en II hebben nog geen enorme invloed gehad op de visbestanden, maar de bouw van Grand Inga zal wél een waarneembare impact hebben. Volledige info over de visbestanden in Congo ontbreekt nog.’

Impact op de lokale economie

Snoeks legt uit dat sommige vissen zich wel aanpassen aan een nieuwe omgeving. ‘Vaak zijn het enkel de economisch minder interessante vissen die zich wél aanpassen aan hun nieuwe omgeving. Waar voorheen een heel divers aanbod voor visserij was, is dat er na de komst van een dam vaak niet meer.’ Aangezien de bevolking die rondom de Congorivier leeft grotendeels afhankelijk is van de visvangst, kan dat een probleem vormen.

Rivierenexpert Peter Bosshard van International Rivers uit ook zijn bezorgdheid. ‘De Congo heeft, na de Amazone, de grootste diversiteit aan vissen ter wereld. Veel van die vissoorten bevinden zich rond de Inga-watervallen. Wanneer een deel van de Congorivier omgeleid wordt voor dammen, heeft dat logischerwijze een impact op de visvangst in dit gebied. Maar om dat precies uit te zoeken is een environmental impact assessment (EIA) nodig. ’

Niet enkel vissen worden beïnvloed door de komst van de dammen. Bossen moeten gekapt worden voor hoogspanningslijnen waardoor ook mensen en dieren op het land moeten migreren. Ook om deze factoren juist in te schatten, is een grondige EIA noodzakelijk.

Zowel Snoeks als Bosshard klagen aan dat die studie in realiteit pas wordt uitgevoerd wanneer de plannen voor de dam er al zijn. ‘Dat illustreert hoe weinig de overheid begaan is met de sociale en ecologische kant van het plaatje. Op die manier wordt de studie dus gereduceerd tot een formaliteit’, aldus Bosshard.

Beslissende factor?

Wie beweert dat energie niet benut kan worden zonder ernstige schade toe te brengen aan het ecosysteem, wordt er dikwijls van beschuldigd de Afrikaanse ontwikkeling te verhinderen.

‘Economische argumenten halen de bovenhand van de ecologische. En dat is ook wat we aanklagen in ons artikel in Science’, zegt Snoeks. ‘De resultaten van de environmental impact assessment worden meestal te positief voorgesteld. We willen dat een goed evenwicht gevonden wordt tussen energieproductie en het behoud van belangrijke natuurlijke rijkdommen’

Elektriciteit voor de Congolese bevolking?

Een vraag die Pol Vandevoort, die voor 11.11.11 het wereldbankbeleid opvolgt, zich stelt is: ‘Zal de constructie van zo een dam het probleem van energiearmoede in de DRC , waar 90% van de mensen geen toegang heeft tot elektriciteit, oplossen? Allicht niet.’

‘De Congolese staat heeft nauwelijks financiële middelen en zal een project als Inga niet vanuit haar publieke middelen kunnen financieren. Andere vormen van financiering zullen dus uit de privésector moeten vloeien. Inga III wordt op die manier een publiekprivate samenwerking. Maar tot op heden zijn er nog geen investeerders gevonden’

‘Dat de opgewekte elektriciteit niet naar de lokale bevolking zal gaan, staat al grotendeels vast.

Er gaat wel al geld van de Wereldbank naar een project van Technische Assistentie (TA) voor Inga III. De Wereldbank is een publieke instelling die in 1944 in Bretton Woods werd opgericht met als officiële kernopdracht “wereldwijde armoedebestrijding”.

‘Dat de opgewekte elektriciteit niet naar de lokale bevolking zal gaan, staat al grotendeels vast. Iets meer dan 50 procent zal naar Zuid-Afrika gaan, dat met een energietekort kampt. En sommigen denken dat de elektriciteit mogelijk zelfs tot in Europa verdeeld zal worden. In de DRC zelf zullen internationale mijnbouwbedrijven van energie voorzien worden.’

Verouderde ontwikkelingshulp

De verkoop van deze elektriciteit zal op die manier wel een economische boost voor de DRC betekenen. En ook de elektriciteit voor de mijnbouw en voor sommige kleine bedrijven in Kinshasa kan voor economische ontwikkeling zorgen.

‘In een fragiele en corrupte staat als Congo, weet je dat geld zelden terecht komt waar het voor bedoeld is’

Dat door de dammen de energiearmoede bij de lokale bevolking aangepakt kan worden, lijkt een illusie. En toch hoort armoedebestrijding de kern te zijn van projecten die een lening krijgen van de Wereldbank. Een argument hiervoor is dat hoewel de elektriciteit niet rechtstreeks naar de bevolking gaat, ze wel zorgt voor een boost van de economie.

‘In theorie kan dat geld ingezet worden voor onderwijs en gezondheidszorg. Maar in een fragiele en corrupte staat als Congo, weet je dat geld zelden terecht komt waar het voor bedoeld is’, bemerkt Vandevoort.

Volgens Peter Bosshard slorpen de Ingadammen al het geld op dat nodig is voor de ontwikkeling van de energiesector in Zuidelijk Afrika. ‘Wind- en zonne-energie zijn veel effectievere manieren om de armen in Afrika van elektriciteit te voorzien. Het is hoog tijd dat de Wereldbank van koers verandert en inzet op hernieuwbare energie. De bouw van de Ingadammen is een laatste symbool van verouderde ontwikkelingshulp.’

Belgisch aandeel in de Wereldbank

België heeft een aanzienlijke rol binnen de Wereldbank aangezien ons land momenteel voorzitter is van één van de belangrijkste van 25 kiesgroepen die zetelen in de Board of Executive Directors. België en negen andere landen worden daar vertegenwoordigd door Frans Godts, die werkt voor de internationale afdeling van het ministerie van Financiën onder Johan Van Overtveldt (N-VA).

In die Board of Executive Directors wordt onder andere bepaald aan welke projecten de Wereldbank een lening of gift zal verstrekken. ‘België kan, door de positie die het inneemt binnen de Wereldbank, sterk mee bepalen waar wereldwijd gigantische budgetten voor ontwikkelingshulp gespendeerd worden en draagt daarmee een grote verantwoordelijkheid’, zegt Vandevoort. De bijdrage die België levert aan de Wereldbank is afkomstig uit het budget voor ontwikkelingssamenwerking.

Geen transparantie

Volgens Vandevoort weigert de Belgische overheid om de standpunten die zij inneemt over projecten van de Wereldbank, zoals het project van Technische Assistentie voor de Ingadam, publiek te maken en dat zou wel moeten: ‘Het geld voor ontwikkelingssamenwerking dat naar de Wereldbank vloeit, wordt betaald door de belastingbetaler. Deze manier van werken is niet democratisch. Ik vind dat we als burger recht hebben om te weten wat met ons belastinggeld gebeurt.’

‘Ik vind dat we als burger recht hebben om te weten wat met ons belastinggeld gebeurt.’

Maar is er al Belgisch geld naar de Ingadammen in de DRC gevloeid? Vandevoort legt uit dat dit onrechtstreeks wel het geval is. ‘Ons land schenkt geen geld aan één project maar wel aan IDA (Internationale Ontwikkelingsassociatie). Dat is een instelling van de Wereldbank die voornamelijk leningen en giften aan lage-inkomenslanden geeft. Voor de bouw van Inga I en II in het verleden, heeft de DRC wel al geld van de Belgische ontwikkelingssamenwerking gekregen.’

‘Inga III en Grand Inga bevinden zich nog in de planningsfase. Er is nog niet finaal besloten of de dammen gebouwd zullen worden of niet. Er loopt voorlopig enkel een project van Technische Assistentie (TA) voor Inga III met geld van IDA. Het totale project kost 106,5 miljoen dollar. Hiervan komt 73,10 miljoen dollar van IDA en de rest van de Afrikaanse Ontwikkelingsbank.’Only God knows wanneer de eerst lamp zal branden met elektriciteit opgewekt in wat belooft één van de grootste hydro-elektrische dammen van de wereld te worden.