‘De Croo belooft bescherming, maar zegt er niet bij wat dat betekent’

Als we premier Alexander De Croo mogen geloven, zullen de nieuwe F-35-toestellen ons in de toekomst verder beschermen tegen (nucleaire) dreiging van buitenaf. Maar of dat effectief zo is, betwijfelt universitair onderzoeker Jorge Hersschens ten zeerste. ‘Het is een illusie dat het risico van een kernoorlog gecontroleerd zou kunnen worden.’

‘Bescherm ons.’ Die woorden schreef premier Alexander De Croo op één van de eerste hypermoderne F-35 gevechtsvliegtuigen die volgend jaar aan ons land geleverd zullen worden. Hij deed dit op 10 december 2023 tijdens een spectaculaire “rollout”-ceremonie in een fabriek van wapenproducent Lockheed Martin in de Amerikaanse staat Texas.

Amper twee dagen eerder dreigde Dimitri Medvedev, de vicevoorzitter van de Russische veiligheidsraad, voor de zoveelste keer met een rechtstreekse confrontatie tussen Rusland en de NAVO die kan uitdraaien op een derde wereldoorlog. Met verve voegde hij er nog aan toe dat er ‘nieuwe rivieren van bloed zullen vloeien’.

Toevallig? Waarschijnlijk wel: het dreigement van Medvedev was immers gericht op wat er zich op dat moment in de Amerikaanse Senaat afspeelde. President Joe Biden probeerde het zoveelste miljardenpakket voor Oekraïne los te krijgen.

Maar toch, de Belgische beslissing in 2018 om 34 F-35 gevechtsvliegtuigen aan te kopen staat niet helemaal los van de Russische nucleaire dreiging. En daar wringt het schoentje net, want die twee geschreven woorden van De Croo schetsen een veiligheidsbeeld dat niet overeenstemt met de realiteit. Dat beeld gaat uit van twee verkeerde veronderstellingen.

Eerst incasseren, dan vergelden

Een eerste foutieve veronderstelling is die van een afschrikkingsbeleid.

Net zoals de bekende F-16 toestellen die ze vervangen, zullen onze F-35 straaljagers bijdragen aan de “dual-capable aircraft”-capaciteit van de NAVO. Dit betekent dat ze ingezet kunnen worden voor het gebruik van kernwapens en dus centraal staan in de nucleaire afschrikkingsmissie van de alliantie. Volgens analisten zijn deze nieuwe straaljagers zo onzichtbaar voor vijandelijke radarsystemen, dat ze probleemloos door het sterk verdedigde Russische luchtruim kunnen dringen.

Het is al decennia lang een publiek geheim dat de militaire basis in Kleine Brogel een twintigtal Amerikaanse vrijeval-kernbommen van het type B61-11 huisvest. De B61 is een van de meest geproduceerde kernkoppen in het Amerikaanse arsenaal en onderging de afgelopen 50 jaar meerdere aanpassingen.

Een tiental jaren geleden keurde de toenmalig Amerikaanse president Barack Obama de grootste investering in de modernisering van kernwapens goed sinds Ronald Reagan in de jaren ‘80. Het ging om liefst 1 biljoen dollar, gespreid over dertig jaar. Als deel van deze modernisering wordt het type B61-11 vervangen door het type B61-12. De eerste transporten naar Europa hiervan kunnen elk moment beginnen.

‘Dit nieuwe, meer “bruikbare” model van de B61-kernbommen vergroot het risico op het gebruik van kernwapens.’

Dit laatste model is dankzij een vernieuwde elektronische staart aanzienlijk nauwkeuriger en kan tot enkele meters in de grond boren. Dat maakt de drempel om deze bommen te gebruiken lager. Een gevaarlijke evolutie omdat het een potentiële vijand kan aanzetten om een preventieve aanval te overwegen, zodat ze niet zouden worden ingezet.

Bovendien zou een eventuele ontploffing van zelfs maar één van deze bommen verregaande gevolgen hebben voor de menselijke gezondheid en het milieu, zoals bleek in Hiroshima en Nagasaki. Daarnaast blijft het bijzonder onzeker of daarmee verdere nucleaire escalatie vermeden kan worden. Dit nieuwe, meer “bruikbare” model vergroot dus het risico op het gebruik van kernwapens.

De bedoeling van de quasi onzichtbare F-35-toestellen met de nieuwe B61-12-bommen is om het afschrikkingsbeleid van de NAVO geloofwaardiger te maken. Een vijand die overweegt om ons land of een bondgenoot aan te vallen zou zich hierdoor terughoudender opstellen en zou al zeker geen kernwapens inzetten. Tenminste, dat is het idee achter de afschrikkingstheorie.

Maar een nauwgezette analyse van de theorie suggereert dat dit louter speculatief en uiteindelijk onbewijsbaar is. De wederzijdse voorzichtigheid van de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie tijdens de Koude Oorlog wordt vaak toegewezen aan het succes van nucleaire afschrikking. Alleen is dat moeilijk hard te maken. En misschien lag de gruwel van de Tweede Oorlog nog te vers in het geheugen van de wereldleiders? Er is daarnaast onvoldoende historisch bewijs dat één van deze landen werkelijk op het punt stond om een agressieve oorlog te starten tegen de andere.

‘Een veiligheidsbeleid dat gebaseerd is op een speculatieve theorie, kan moeilijk rationeel genoemd worden.’

Bovendien heeft nucleaire afschrikking ook al verschillende keren gefaald. Bij de Jom Kippoer-oorlog in 1973 en de Falklandoorlog in 1982 hadden zowel Israël als Groot-Brittannië kernwapens. En toch werden ze aangevallen.

Een veiligheidsbeleid dat gebaseerd is op een speculatieve theorie, kan moeilijk rationeel genoemd worden. In feite komt het neer op een een gok die als een zekerheid wordt voorgesteld, waarbij de kans op de handhaving van vrede sterk overschat is.

De vraag is dan: wat als het afschrikkingsbeleid faalt? Wat als een vijandelijk land (altijd Rusland natuurlijk) toch beslist om kernwapens in te zetten?

Of dat nu een Iskander ballistische raket is gericht op Kleine Brogel of een onderwater drone op de haven van Antwerpen, de F-35 kan onmogelijk (ondanks dolle militaire plannen) voor bescherming zorgen. Niet zoals een paraplu de regen tegenhoudt of een modern afweersysteem inkomende projectielen uitschakelt. Die kernkop wordt niet geweerd en zal eerst ontploffen: pas daarna zorgen de overgebleven straaljagers voor nucleaire vergeldingsacties, ofwel: een spiraal van geweld van ongeziene proporties.

Maar De Croo wijst ons daar liever niet op.

Goede wereldburger met kernkoppen

Binnen dat afschrikkingsbeleid en de defensiepositie van de NAVO schuilt ook de tweede verkeerde veronderstelling. Want dit beleid impliceert dat de alliantie, en haar lidstaten, bereid is om een in een conflict als eerste kernwapens in te zetten. Maar dat verzekert vervolgens niet dat het gebruik van kernwapens door andere spelers ingeperkt blijft en een nucleair escalatie vermeden kan worden.

Deze doctrine is een overblijfsel uit de Koude Oorlog. De strijdkrachten van de Sovjet-Unie waren destijds veel groter dan die van het Westen. Vlak na de Tweede Wereldoorlog dachten velen dat de Sovjet-Unie erop uit was het Westen binnen te vallen. Om die reden voerden de Verenigde Staten het plan in om kernwapens te gebruiken, op een moment dat de Sovjet-Unie ze zelf nog niet ontwikkeld hadden. Het moest de Sovjet-Unie afschrikken, zodat het niet tot een invasie in Europa zou overgaan.

Hoewel de kans klein is dat het vandaag ooit tot een (nucleaire) aanval zou komen, blijft het een feit dat België officieel de risicovolle doctrine onderschrijft om met kernwapens te reageren op een conventionele aanval. En zelfs al gaat ons land op papier daarmee akkoord, zijn we dan geen beschaafde, geciviliseerde samenleving? Een maatschappij die in de praktijk toch nooit moreel gezien zo laag zou vallen om als eerste het taboe van het gebruik van kernwapens te schenden? Dat is toch ondenkbaar?

‘Ik ben er niet zo zeker van dat dit “beschavingsdiscours” lang kan standhouden in het geval van een ontwrichtend conflict.’

Ik denk dan ook aan het beschaafde Groot-Brittannië, dat samen met de geallieerden in 1943 de Duitse havenstad Hamburg grotendeels van de kaart veegde (om nog niets te zeggen over de brandbommen, waaronder witte fosfor, in Dresden twee jaar later). Of aan de beschaafde Verenigde Staten, die nog voor Hiroshima en Nagasaki in het voorjaar van 1945 vuurzeeën ontketenden over dichtbevolkte steden in heel Japan. Of het beschaafde Israël in het achtergestelde Midden-Oosten, dat momenteel ontzettend zware bombardementen uitvoert tegen de “menselijke beesten” in Gaza.

Ik ben er niet zo zeker van dat dit “beschavingsdiscours” lang kan standhouden in het geval van een ontwrichtend conflict.

Contra Steven Pinker, kunnen we er niet van uitgaan dat onze eigen “menselijkheid” voldoende zekerheid biedt tegen een eerste inzet van kernwapens. En al zeker niet als we zo’n doctrine openlijk bekrachtigen. We kunnen er nog minder van uitgaan dat we bij eender welk gebruik van kernwapens een verdere nucleaire escalatie kunnen vermijden.

Lees ook

‘In 2020 werden kernwapens illegaal. Weet onze regering dat?’

Recent onderzoek heeft aangetoond dat we de humanitaire gevolgen van kernwapens lang onderschat hebben en dat deze complexer, ernstiger en potentieel catastrofaal zijn. Beweringen over de voordelen van nucleaire afschrikking worden empirisch betwist. Het risico op een kernoorlog is niet nul en het is een illusie dat dit risico gecontroleerd kan worden. Een kernoorlog zou kunnen leiden tot de ineenstorting van de menselijke beschaving.

Dat een land beschermd moet worden tegen andere landen met potentieel vijandelijke bedoelingen, is aannemelijk. Maar het voorgaande wijst erop dat een “dual-capable aircraft” zoals de F-35 ons enkel kan “beschermen” met nucleaire vergeldingsacties terwijl ze het risico op een desastreuze kernoorlog net vergroten. Een eerste stap in de goede richting zou zijn om het “no first use”-standpunt formeel te omhelzen, ook al is dat de facto al het geval.

Nog beter zou zijn om gewoon afstand te nemen van kernwapens en eens goed na te denken over het VN Kernwapenverbod. Bescherm ons.

Jorge Hersschens is lid van de werkgroep Internationale veiligheid en ontwapening bij Pax Christi Vlaanderen, en lid van de onderzoeksgroep International Politics van de Universiteit Antwerpen.