Over de waarde van dingen

Het is niet zo eenvoudig. Misschien is de cultuur van het consumentisme zo ver in ons leven doorgedrongen dat een debat over de waarde van de dingen automatisch in drassig gebied komt, daar waar je onherroepelijk te horen krijgt: jij wilt zeker terug naar het verleden? De dooddoener van elke discussie over hoe “vooruit” onze vooruitgang nu eigenlijk wel is. Met alles wat je wint, verlies je ook iets. En daar oog voor hebben kan misschien wel helpen om bedachtzaam stappen vooruit te zetten.

Blokjestelefoon

In de krant las ik de voorbije dagen een stuk over een bedrijf dat een modulaire mobiele telefoon wil gaan maken. Je zou dan zelf je eigen toestel kunnen samenstellen uit die verschillende blokken. Interessant, dacht ik. Misschien wel hoopvol. Is dit een strategie van hyperindividualisme? Een strategie waarin je nog meer de dingen zoals “jezelf” kunt maken? (Al is die “jezelf” dan misschien vooral een optelsom van producten en merken.)

Of is het toch een ecologische strategie, waarbij men terug gaat denken aan modulaire producten? Een product met componenten die in verschillende producten kunnen gebruikt worden, op zich herstelbaar en volledig herbruikbaar zijn? Een product dat niet zozeer “nieuw” en identiteitsvormend moet zijn, maar vooral functioneel, sterk en houdbaar? Dat zou een teken van hoop zijn.

XP

In de krant las ik ook dat Windows heeft beslist dat het besturingsysteem XP er definitief aan moet geloven. Het is ondertussen twaalf jaar oud, maar het draait nog op heel veel computers. Microsoft wil haar nieuwe producten promoten, en zal dus niet meer investeren in updates voor XP. Het zal allemaal wel, denk ik. Persoonlijk ben ik wel een fan van een snelle computer.

Of eigenlijk ben ik vooral fan van een computer die doet wat ik wil dat hij doet. Meer niet. Ongetwijfeld zijn er vier triljoen toepassingen die ik niet gebruik. Het zal me worst wezen. Ik ben ook wel gehecht aan apparaten die “blijven”. Die gewoon een heel stuk van je leven met je meegaan, en zich niets aantrekken van de vluchtige waan van de dag.

Dit stukje maak ik op een druilerige zaterdag thuis, op mijn oude laptop, met Windows XP. Ik had me voorgenomen om die computer, die ik al heel lang heb, gewoon “op” te gebruiken. Het idee dat ik een snellere computer zou hebben thuis, is vaak erg aantrekkelijk. Maar het idee dat ik nu toch misschien een nieuwe laptop moet gaan kopen, met daarop Windows 3000 of zo, weet ik veel, maakt me erg zenuwachtig.

Je gaat naar de winkel, kiest een apparaat. Je laat je overtuigen om er nog een of ander ding in te laten steken waardoor het nog sneller en zo is, maar zodra je buitenkomt, voel je het ding al verouderen in je handen. Want er is morgen ongetwijfeld een nog snellere computer. Die je eigenlijk niet nodig hebt. Net zoals we eigenlijk veel te zware auto’s maken om er zeer korte en trage ritten mee te doen.

Ik wil alleen teksten kunnen schrijven en surfen, veel meer niet eigenlijk. En als ik dat zou kunnen doen op een apparaat dat bij me blijft, en dat ik gewoon zou kunnen laten herstellen of desnoods upgraden met een nieuwe module van dit of dat, dan zou ik gelukkig zijn.

De kast van Fons

Als ik in mijn huis rondkijk, en me afvraag welke dingen waarde hebben, dan kom ik steeds bij de kast van mijn grootvader uit. Die kast staat midden in de woonkamer. Mijn grootvader Fons maakte die, ergens in de jaren dertig van de vorige eeuw. Hij was schrijnwerker. En voor zijn uitzet, toen hij ging trouwen met mijn grootmoeder Julia, maakte hij twee kasten en een tafel met stoelen. Helemaal met de hand.

Een van die twee staat nu bij mij. Het is een ding met een ziel. Ik zie de handen van mijn grootvader in die kast. Die kast maakt voor mij van mijn huis een plek om te zijn, een plek die een thuis zou kunnen zijn. De IKEA-kast op mijn slaapkamer is strak en praktisch, maar als ze stuk zou gaan en ik ze weg moet doen, zal ik er waarschijnlijk niet erg veel verdriet over hebben.

De kast van mijn grootvader is, zoals alles wat hij maakte, erg sterk. Ze verbindt me met mijn geschiedenis, ze straalt verhalen uit. Als ik ze aanraak, word ik een beetje rustig en is het alsof ik iets minder verdwaald ben in de tijd. En niet alleen omdat ik zo aan mijn grootvader kan denken, maar ook om het ambacht dat er in zit. Het is een ding dat je zou willen verzorgen en koesteren. Als ik een plastic wegwerpfles in mijn handen heb, zie ik een ding dat eigenlijk vaak mooi gemaakt is en waarvoor veel energie en kostbare grondstoffen zijn gebruikt. Maar de essentie van dat ding is het er niet meer zijn. Het er zo snel mogelijk niet meer zijn. Dat ding maakt me vooral onrustig.

De ziel van een Pentax

In de winkel van mijn vader werden fototoestellen verkocht. Mechanische, analoge toestellen. Als ze stuk waren, brachten we ze naar een reparateur. Die man repareerde alles netjes, maakte desnoods zelf een of ander tandwieltje. De repareerbaarheid van een product was een uiting van waarde, van een belofte op levensduur. Het is sindsdien bijna een zonde geworden.

Ik heb heel veel jaren foto’s gemaakt met een oude Pentax spiegelreflexcamera die ik van mijn vader had gekregen. Een toestel dat ouder was dan ikzelf, maar feilloos werkte. Een apparaat met een ziel. Ook een “leesbaar” apparaat. Je kon kijken naar de sluiter en de spiegel. Voor je kon afduwen, moest je de film een stukje doordraaien met je duim. Door gewoon te kijken, kon je het hele apparaat begrijpen.

Het heeft heel lang geduurd eer ik mijn eerste digitaal toestel kocht. En ja, digitaal werken is in veel opzichten veel praktischer. Ik kan gemakkelijk foto’s maken van mijn mooie geliefde en haar kinderen en die op mijn Facebookprofiel zetten. Mijn vrienden zien die foto’s en spreken me er later over aan. Vroeger zou ik een pakje foto’s hebben meegenomen als ik bij hen op bezoek ging. En toch haal ik soms nog eens mijn oude Pentax uit zijn hoesje om dat geluid nog eens te horen, om te voelen hoe goed hij in mijn hand lag, om die techniek te zien. Om de ziel van dat ding nog eens te voelen. Ja, ik weet dat het sentimenteel is, maar het is zo.

Gebruiken in plaats van verbruiken

Misschien is het succes van een fenomeen als het Repair Café een teken dat we stilaan weer op zoek gaan naar de waarde van de dingen. Duurzame producten van de toekomst (die liefst nu al begint) zouden moeten uitblinken in nieuwe (en tegelijk) oude kwaliteiten als: herstelbaarheid, herbruikbaarheid, leesbaarheid, kwaliteit. Een gsm die daaraan beantwoordt zou zo gemaakt worden dat alle gebruikte grondstoffen die erin zitten zonder probleem volledig kunnen gerecycleerd en opnieuw gebruikt worden.

Daarvoor is een ander soort design nodig dan wat we nu zien. Het kan misschien betekenen dat zo’n product terug een beetje groter wordt. Het kan betekenen dat het meer modulair en minder ‘hip’ wordt. Het zal hopelijk betekenen dat we het niet meer kopen om na korte tijd te laten verstoffen in onze schuiven, maar wel gaan huren, waarna het terug in een volledig gesloten kringloop terechtkomt. Aan de dienst “telefoneren” verandert het voor mij als gebruiker niets. Meer zelfs, ik zal een gebruiker zijn, en geen verbruiker. En dat is niet alleen goed voor de planeet, het zal me misschien iets minder rusteloos maken in de jachtige wedloop van de consumptiesamenleving.

Jan Mertens woont in Leuven, werkt voor de Federale Raad voor Duurzame Ontwikkeling, en is onder meer ook actief in de denktank Oikos.