Pakistan is Bornem niet

Op zaterdagavond keek ik naar het VRT-journaal van 19 uur. Het opende met de dode op de Bornemse dodenmars. Daarna meldde de VRT de dode op een Belgische bus in Frankrijk en de verkeersdode in Diksmuide. Pas na een kwartier kwam de Pakistaanse watersnood met zijn 16 miljoen daklozen aan bod, zij het dan wel met een reporter ter plekke, de immer degelijke Stefan Blommaert.
Na afloop keek ik naar het RTBF-journaal. Dat opende wel met de Pakistaanse watersnood: een gelijkaardige reportage als die van Blommaert, zij het wat langer. Pas na een kwartier passeerde Bornem de revue. Beide zenders besteedden middenin hun journaal ook aandacht aan de preformatiegesprekken van de Belgische politiek.

Inhoudelijk waren er dus niet echt grote verschillen tussen beide zenders maar wel in de ordening van de feiten: wat is belangrijk en wat vertel je dus het eerst? Zijn die ene dode in Bornem en die paar verkeersslachtoffers echt belangrijker dan de 16 miljoen daklozen en het gebrek aan hulp in Pakistan?
Je kunt dezelfde vraag stellen over de aandacht die media de voorbije jaren besteden aan de bomaanslagen in Irak die dikwijls tientallen slachtoffers maken. En hoeveel werd bericht over de 5 miljoen Congolezen die stierven door oorlog en ontbering tussen 1996 en 2006? Voor alle duidelijkheid: het gaat hier niet om nieuw rondje VRT-bashen, want bij commerciële zenders stelt het probleem zich nog scherper.

Natuurlijk begrijp ik de keuze waar media, vooral populaire media, voor staan. Ze weten dat hun publiek, of een deel ervan, meer geïnteresseerd is in zaken die zich dicht bij de kerktoren afspelen, of waarmee ze zich kunnen identificeren omdat het gaat om mensen en regio’s waarmee ze zich al verbonden weten. En vermits media gaarne veel kijkers of lezers willen, spelen ze daarop in. Dat is de commerciële logica en als individueel medium daartegenin gaan, doe je meestal niet ongestraft.
VTM-hoofdredacteur Stef Wauters formuleerde het ooit heel scherp: er is geen verschil tussen een nieuwsprogramma en andere amusementsprogramma’s. In een debat met (toen nog VRT-journalist) Siegfried Bracke zei die me ooit uitdagend: ‘We brengen wat de mensen willen. Heb je daar iets op tegen misschien?’

Die mediatieke en commerciële logica is evenwel maar één kant van de medaille. Voor nogal wat mensen zijn televisiejournaals zowat de belangrijkste nieuwsbron. Dat vormt mee hun wereldbeeld. Als je jaar na jaar meekrijgt dat een dode in Bornem belangwekkender is dan 16 miljoen daklozen in Pakistan, vormt dat mee je kijk op de wereld.

Daarvan vertrekt de visie van de Amerikaans-joodse filosofe Judith Butler (die Nadia Fadil zaterdag in De Standaard voorstelde). We hebben meer verontwaardiging voor het ene sterfgeval dan voor het andere, omdat we niet alle levens dezelfde ‘levenswaarde’ toekennen. De media spelen een belangrijke rol in de mate waarin we ons met sommige mensen meer identificeren (een wandelaar in Bornem) dan met anderen (miljoenen daklozen in Pakistan).

Dat heeft politieke gevolgen, stelt Butler en ik volg haar daarin. We zullen ons empathischer en meer solidair opstellen tegenover de mensen en regio’s die in de media meer op een menselijke en herkenbare manier worden voorgesteld. En harder tegenover landen die niet veel meer dan lege dozen zijn. Mochten de VS-burgers meer te zien krijgen dat ook Iraakse en Afghaanse moeders lijden als hun kinderen sterven als collateral damage, dan zou het voor de VS moeilijker zijn om ten oorlog te trekken. Dat weten Amerikaanse leiders sinds Vietnam maar al te goed: daarom is de controle op de berichtgeving sindsdien veel verscherpt.

Voor westerse democratieën stelt zich overigens een bijkomend probleem. We werpen ons wereldwijd graag op als verdedigers van de mensenrechten: dat betekent dus dat wij vinden dat alle mensen dezelfde rechten hebben op politiek, sociaal, economisch vlak. Nogal wat niet-westerse landen staan wat sceptisch tegenover zoveel goeie wil. Niet alleen omdat de meesten onder hen ooit gekoloniseerd werden door westerse staten, maar ook omdat ze vaststellen dat westerse landen in de praktijk niet om alle mensenrechten even veel geven.
Toen de genocide in Rwanda losbrandde en er elke dag drie 9/11’s plaatsvonden, trok België zijn soldaten uit Rwanda terug en keek de rest van de wereld de andere kant uit. Zou hetzelfde mogelijk zijn geweest in een land dat ons veel nabijer is?

Het zijn vragen die we ooit zullen moeten beantwoorden als het ons ernst is met de mensenrechten. Hoever kan informatieverschaffing meegaan in de commerciële logica? Voor een overheid is dat een belangrijke kwestie in tijden van globalisering. Ruimdenkende burgers leveren het draagvlak voor een ruimdenkende politiek. Dat heeft op termijn zelfs economische gevolgen.
Door de globalisering liggen de economische opportuniteiten tegenwoordig in alle windhoeken. Een regio waarvan de burgers opmerkelijk ‘mee’ zijn met wat elders gebeurt, kan beter inspelen op de noden daar. Met een variant op een oud gezegde: diens woord men citeert, diens brood men serveert.
Deze opinie verscheen in De Standaard van 18 augustus 2010