Groenten uit Nyandira

Volgend jaar is het weer programmeerseizoen. Dan mogen NGOs zoals Vredeseilanden een nieuw zesjarenprogramma voorstellen aan de Belgische overheid, de Directie-Generaal Ontwikkeling (DGD) van het Ministerie van Buitenlandse Zaken. Om zo een programma goede slaagkansen te geven is het van cruciaal belang om dat op een zo participatief mogelijke manier op te stellen. Uiteindelijk definieert zo een programma op welke wijze de NGO de programma’s van de doe(l)groepen gaat ondersteunen. Dan begrijp je meteen dat de directe belanghebbenden van bij het begin van de uitwerking, en dus ruim vóór het programma van start gaat, als hoofdactor moeten worden betrokken.

Voor haar nieuwe programma 2014-2019 kiest Vredeseilanden er voor om hoogwaardige landbouwketens te ondersteunen. Voor Oost-Afrika is de keuze daarbij gevallen op groenten en fruit. In die marktketens liggen de grootste potentiële winstmarges voor de gezinsboeren, als ze erin slagen hun productie te plannen en hun oogst te conditioneren volgens de behoeften en wensen van de grote stedelijke markten. Nu gebeurt nog al te vaak dat enkel gewerkt wordt aan de verhoging van de productie, met als dramatisch gevolg dat succesvolle acties leiden tot overproductie en dus het ineenstorten van de markt en de prijzen. Het succes slaat om in een fiasco.

Een programma heeft enkel kans op slagen als het volledig opgebouwd wordt vanuit de huidige realiteit, en een diepgaande analyse maakt van alle bestaande en ontbrekende schakels in de marktketens. Daar zijn we nu mee bezig: waardeketenanalyses heet dat in ons jargon. Daarvoor gaan we in dialoog met boeren, opkopers, verkopers en consumenten, en al wie nog van ver of dichtbij betrokken is bij één of andere schakel van de keten.

De bergen in

Nyandira ligt op een hoogte van 1600-1900 meter. Zelfs in de buurt van de evenaar voelt dat behoorlijk fris aan. Iedereen loopt hier dan ook met een jas of een trui rond. Mijn ervaring in Butembo heeft me geleerd vooruitziend te zijn, en mijn trui komt dan ook goed van pas. Mijn Tanzaniaanse collega was blijkbaar nog nooit in het hoogland geweest. De hele dag heeft hij in zijn korte hemdsmouwen geklappertand.

De weg naar het dorpscentrum is spectaculair. Vanuit Morogoro rijden we eerst 50 kilometer over een perfect aangelegde hoofdweg. Dan volgen we een landweg die zich door de heuvels slingert, en na enkele kilometer overgaat in een heuse bergweg. Meteen valt op dat hier een oplossing werd gevonden waar in Congo of Oeganda nog niemand aan gedacht heeft: op de cruciale plaatsen waar vrachtwagens in het regenseizoen niet doorgeraakten, werd de weg gecementeerd. Op een afstand van 26 kilometer is zo in totaal misschien slechts 7 of 8 kilometer verhard, maar het hele traject wordt wel toegankelijk voor vrachtwagens. De boeren bevestigen de impact van die ingreep meteen: sinds 2004, het jaar dat de stukken weg werden verhard, is er nooit nog overproductie geweest. Vroeger kon het een hele dag duren voor een handelaar zijn vrachtwagen de berg op kreeg en slechts half volgeladen, uit vrees vast te komen zitten, terug afdaalde. Vandaag duurt de rit maar een half uur, en het aantal vrachtwagens uit de hoofdstad is verviervoudigd. Een steviger bewijs van het overgrote belang van degelijke ontsluitingswegen in landbouwgebieden kan je niet vinden. Konden de Congolese overheden hier maar eens een kijkje komen nemen! Nu zouden de boeren graag de hele weg willen verhard zien. Dan zouden de handelaars grotere vrachtwagens kunnen inzetten en de transportkosten nog naar beneden halen.

Smalste terrassen ter wereld

Ik heb in mijn leven al vele landbouwsystemen gezien, maar nooit eerder zag ik een berglandschap getransformeerd worden door microterrassen. Een ander woord kan ik er niet voor bedenken. In het Engels spreekt men over bench terraces,  maar dan zijn die toch doorgaans nog 2 tot 8 meter breed. Hier in Nyandira zijn terrassen soms maar enkele decimeter breed. Het kleinste dat ik zag was net breed genoeg voor één enkele plantenrij. Pompoenen waren erop geplant. Op een terrasje van 20 cm breed en wel dertig meter lang. Als indicator voor het tekort aan grond kan dat tellen. Ongelooflijk wat die techniek doet met een berglandschap, en dan is het nog droog seizoen. In het regenseizoen moet de aanblik nog spectaculairder zijn.

Nieuwsgierig naar het verhaal achter de terrassen overstelp ik de landbouwkundige van het district met vragen. “Weet je”, zegt hij, “het geheugen van de mensen is kort. Je hoort wel eens vaker spreken over de ‘traditionele terrassen’ van de Ulugurubergen, maar er is niets traditioneels aan. De techniek is in de jaren veertig en vijftig gepromoot door een blanke in overheidsdienst. De oudere generaties hebben hem goed gekend, vraag maar eens rond. Hij heette Beine, maar vraag me niet hoe zijn naam te spellen, en of hij nu van Zwitserland, Engeland of Duitsland was, het enige dat we weten is ‘Beine’. Hij heeft de terrascultuur in verschillende bergstreken willen invoeren, maar het is enkel hier bij ons gelukt. De groenteteelt is daardoor erg vooruit kunnen gaan, en de erosie is enorm verminderd, ook al blijven er nog steeds risico’s verbonden aan het telen op dergelijke steile hellingen.”

Nu het al enkele maanden niet heeft geregend, is goed te zien welke terrasjes bevloeid worden door een uitgebreid netwerk van onverharde irrigatiekanaaltjes. Alles werkt puur door gravitatie. Boeren gebruiken plastieken darmen als hevels, en maken onderling afspraken over het watergebruik. Productie buiten seizoen, als de prijs het hoogst is, is daarom goed mogelijk en zeer rendabel.

Alleen voor vrouwen

Uit onze discussies met de boeren onthoud ik nog twee merkwaardige feiten. De Waluguru leven in een matrilineair systeem. Ook dat is de eerste keer voor mij dat ik daarmee in aanraking kom. De grond behoort toe aan de vrouw en haar clan. Een man kan dus de grond van zijn vrouw bewerken of er een huis op bouwen, maar er nooit eigenaar van zijn. In geval van scheiding vertrekt hij zonder iets. Hoogstens mag hij het bouwmateriaal van zijn huis recupereren. Een man van gemengd bloed (half Keniaan, hij kent dus ook de realiteit van een patrilineaire afstemming) windt zich hierover behoorlijk op tijdens de groepsdiscussies. Maar de vrouwen bekijken hem stoïcijns, half glimlachend, zij weten dat hun belangen door de traditie beschermd worden. En de pure Lugurumannen hebben nooit iets anders gekend en maken zich evenmin druk.

Verenigde tussenhandelaars

De tweede rariteit is dat naarmate de groenteteelt zich ontwikkelde en er steeds grotere financiële belangen kwamen bij kijken, de Luguruleiders de gemeenschap samenriepen om zich te bevragen over de rol van de tussenhandelaars. Op vele plaatsen in Afrika, ook in Tanzania, gaat dat om mannen die landbouwproducten opkopen bij de boeren, bulken, en met een flinke winst doorverkopen aan de groothandelaars in de steden. Ze schermen alle marktinformatie af van de boeren en kunnen zo vaak buitensporig grote winsten in hun zakken steken zonder zelf veel waarde toe te voegen aan het product.

In Nyandira zijn die middlemen zelf ook boeren, mensen uit hun eigen clans en families. Die zouden het niet in hun hoofd halen om eigen volk te gaan bedriegen en uitbuiten. De boeren vonden hun rol nuttig en gingen dan ook akkoord met de verderzetting van hun functie, mits over te gaan tot een transparante institutionalisering. Ze hebben daarom een vereniging opgericht waarin ze aan taakverdeling doen, en prijsafspraken maken met de boeren en handelaars. Voor hun diensten krijgen ze bv. 10 T.shilling per kg betaald voor tomaten en 30 T.shilling/kg voor witte kolen (respectievelijk een halve en anderhalve eurocent). Dat kan je bezwaarlijk uitbuiting noemen!

Enkele jaren geleden werd met de steun van de Franse coöperatie een nieuwe moderne markt gebouwd met laadkades voor de vrachtwagens uit Dar es Salaam. Het beheer is in handen van een verkozen bestuur met daarin een stevige vertegenwoordiging van de boeren, ook al zit de overheid te azen op een formule om het laken naar zich toe te trekken. Alle transacties gebeuren onder nauw toezicht van een weeg- en meetcommissie met geijkte weegschalen. Dit is een georganiseerde markt.

Werk aan de winkel

Toch blijken de boeren zelf niet echt georganiseerd te zijn. Blijkbaar is de gemeenschapsorganisatie zo sterk dat er geen plaats is voor specifieke organisatie-vormen voor gezamenlijke aankoop van inputs, contractproductie of gemeenschappelijke vermarkting. Er zijn comités voor waterbedeling, omdat dat nu eenmaal noodzakelijk is. En die groepen zijn lid van de nationale boerenbeweging Mviwata. Maar het marktgebeuren tussen de markt van Nyandira en de consument ontgaat de boeren volledig. Een poging tot contractproductie voor de grote Zuid-Afrikaanse grootwarenhuisketen Shoprite die alle grote Afrikaanse steden aan het inpalmen is, is mislukt omdat ze niet aan de verpakkingseisen konden voldoen.

Nochtans lijken hier alle voorwaarden vervuld om snel te evolueren naar een sterke duurzame tuinbouwketen. Het zal toch nog enig studiewerk vergen om samen met deze mensen te leren uit de mislukkingen uit het verleden, en de sterktes en zwaktes van de lokale organisatievormen goed te doorgronden vooraleer samen met hen tot een goed uitgekiend ontwikkelingsprogramma voor de groenteketen te evolueren dat vertrekt vanuit de noden van de markt. Gelukkig zijn we er ruim op tijd aan begonnen, want participatieve processen zijn erg tijdrovend. Mits goed uitgevoerd, laten ze achteraf evenwel toe enorm veel tijd te winnen bij de uitvoering en is de duurzaamheid verankerd van bij de start.