Rijst de toekomst van Congo?

De hele wereld herinnert zich nog scherp de felle stijging van de voedselprijzen in 2008. Het besef dat de stedelijke bevolking in vele landen hongersnood tegemoet ging, met alle gevolgen van sociale onrust, ging als een schokgolf de planeet rond. Betogingen ontaardden op verschillende plaatsen in geweld. Afrikaanse hoofdsteden werden verduisterd door bijtende rook van brandende autobanden.

Regeringen zagen zich brutaal met hun neus op de feiten gedrukt: vele landen hangen voor een groot deel af van de invoer uit het buitenland om hun bevolking te kunnen voeden. Voor Congo loopt de factuur jaarlijks op tot anderhalf miljard dollar, en ze blijft stijgen.

Als we alleen naar rijst kijken, stellen we vast dat de hoeveelheid rijst die op de wereldmarkt wordt aangeboden de laatste 10 jaar schommelde tussen 6 en 9% van de totale geproduceerde hoeveelheid. Er moet dus niet veel gebeuren in de Aziatische productielanden om het aanbod op de wereldmarkt te verstoren. Gelet op de groeiende bevolking in die landen zullen ze een steeds grotere hoeveelheid van hun rijst zelf consumeren. Want veel uitbreidingsmogelijkheden van hun areaal is er niet meer en de rendementen zijn al suboptimaal, behalve in landen als Myanmar en Cambodja. Een grote toename van het rijstaanbod op de wereldmarkt zit er dus niet in. En elke daling zal een disproportioneel hoge prijsstijging veroorzaken. Zo zijn markten nu eenmaal: angst is hun grootste raadgever.

Gouverner c’est prévoir

Dan kan je als invoerend land toch maar beter je voorzorgen nemen. Met de steun van de Japanse coöperatie en het continentale rijstcentrum Africa Rice, hebben de regeringen van de invoer-afhankelijke Afrikaans landen rond het begin van dit tweede decennium een strategie ontworpen voor de ontwikkeling van hun rijstketen. De D.R. Congo heeft het voorbeeld van haar West-Afrikaanse collega’s gevolgd en de Nationale Strategie voor de Ontwikkeling van de Rijstteelt (NSOR) werd goedgekeurd in 2013.

Betrouwbare statistieken vinden is in Congo een onmogelijke opdracht. De meest recente productiecijfers dateren uit 2012 en komen van de FAO. Aan het afgeronde cijfer te oordelen gaat het om een schatting. Voor de ingevoerde hoeveelheden is dat niet anders. De hoeveelheden schommelen enorm van jaar tot jaar, maar de kleinste kleuter weet dat heel wat rijst illegaal het land binnenkomt en dus niet eens verschijnt in officiële statistieken. De ingevoerde rijst in Congo moet minstens de helft bedragen van de totale geconsumeerde rijst. Loopt er iets mis met het aanbod op de wereldmarkt, dan zal half Congo het zonder rijst in zijn bord moeten stellen, hoe hard ze intussen ook gehecht zijn geraakt aan de makkelijk te bereiden maaltijd.

Dan toch maar beter zo snel mogelijk de binnenlandse productie opdrijven. Want in Congo heeft rijstteelt nog enorme marges voor verbetering! Het gemiddelde rendement ligt op amper 800 kg per hectare. Dat het gemiddelde zo laag ligt, komt door het gegeven dat 98% van de productie bergrijst betreft, geteeld op kleine veldjes van gemiddeld een halve hectare groot. Dat de geïrrigeerde rijst maar instaat voor 2% van de productie heeft dan weer alles te maken met het gebrek aan investeringen door de overheid. Landbouw en irrigatie hebben nooit deel uitgemaakt van de prioriteiten van de mineraaldronken overheden van dit land.

Lacune

De NSOR stelt een tiental complementaire strategieën voor die aan zowat alle verbeterbare dimensies raken. Duidelijk het werk van knappe koppen. Mochten alle strategieën worden uitgevoerd, dan moet het beslist mogelijk zijn om de productie toch voor een betekenisvol deel op te drijven van de huidige 350.000 ton per jaar in 2012 naar de beoogde 1.400.000 ton in 2018, vooropgesteld door de NSOR. Maar, geeft toe, de productie verviervoudigen in amper 6 jaar tijd heeft meer weg van een wonderbaarlijke vermenigvuldiging door het Opperwezen waarin zovelen hier nog krampachtig geloven. Hoe hebben zulke slimme mensen toch zulke onrealistische doelstelling kunnen formuleren, terwijl de strategie zelf één hele grote lacune vertoont: van waar zullen de middelen komen om de strategie waar te maken? Geen woord daarover.

Zonder duidelijkheid over de middelen, is het vooral duidelijk dat de productie in 2018 in het beste geval 400.000 ton zal bedragen, en niet 1.400.000 ton. Een extrapolatie van de cijfers laat daar geen twijfel over bestaan. Dat komt neer op 3 kg per inwoner. Een gemiddelde aardbewoner verbruikt 57 kg rijst per jaar.

Eerste Congolese Rijstdag

Op 16 oktober 2015, Wereldvoedseldag, heeft de Oost-Congolese boerinnenbond LOFEPACO, met de steun van Cordaid, Vredeseilanden en IFDC, in Beni de allereerste Congolese rijstdag georganiseerd buiten de hoofdstad, geïnitieerd door een boerenorganisatie. De uitdagingen, hinderpalen en successen van de rijstboeren en –boerinnen werden er op tafel gelegd, onder meer door een veldbezoek, de dag ervoor, in Kyatsaba, in de vallei van Kyatenge en in Kasindi, onder gewapende escorte van de politie, want we hadden ook de overheden mee uitgenodigd.

Het gros van de deelnemers had nog nooit horen praten over een nationale rijststrategie. Iedereen vroeg zich af wat het nut is van een totaal onrealistische strategie zonder middelen. Bezigheidstherapie voor ambtenaren?

De aanwezigen, afkomstig van boerenorganisaties en rijstcoöperaties, maar ook van overheidsdiensten, onderzoekscentra en NGOs, waren unaniem in hun aanbevelingen:

• Het uitschrijven van de strategie kan geen doel op zich zijn en vraagt om een concreet uitvoeringsplan. Een strategie zonder begroting is geen strategie maar een document dat voorbestemd is tot verticale klassering. De regering, die de strategie heeft aangenomen, heeft de morele plicht ook de middelen te voorzien voor de uitvoering ervan. Aangezien de regering nog mijlenver verwijderd is van het engagement opgenomen in Maputo in 2004 om 10% van de nationale begroting te voorzien voor de landbouwsector, is dit een mooie gelegenheid om wat van de achterstand op haar beloftes in te halen. En het is geweten: een regering die zelf investeert, trekt ook andere investeerders aan.
   
• De regering moet haar verantwoordelijkheden opnemen voor de uitvoering van de strategie door een coördinatiemechanisme op te richten op nationaal en provinciaal niveau. Dat zou niet alleen toelaten om ervaringen uit te wisselen en van elkaar te leren, maar ook om de vooruitgang van nabij op te volgen en corrigerende maatregelen te nemen waar en wanneer nodig.
   
• Het belang van nationaal onderzoek om lokaal aangepaste variëteiten te selecteren en aangepaste oplossingen te vinden voor de specifieke problemen van de Congolese rijstteelt, mag niet worden onderschat. Congo’s nationale onderzoekscentra waren ooit van wereldklasse. Vandaag produceren ze amper resultaten bij gebrek aan middelen, maar vooral gefrustreerde onderzoekers die hun inzichten niet kunnen omzetten in innovaties. Nationaal onderzoek is een investering in de toekomst. Een land dat geen eigen onderzoek financiert, heeft geen toekomst.
   
• De NSOR erkent dat het overgrote deel van de rijsttelers kleine gezinsboeren en –boerinnen zijn. Toch vermeldt de strategie geen specifieke benadering om hen te helpen zich de strategie eigen te maken. Zonder de rijsttelers kan de rijstketen zich onmogelijk ontwikkelen. Geen enkele agro-industriële aanpak, hoe modern ook, zal duurzame resultaten opleveren als de gezinsboeren er niet de primaire dragers van worden. De strategie moet op dat punt nog worden bijgeschaafd.
   
• Een rijstgebied bij uitstek, zoals de vallei van Kyatenga, ondervindt steeds harder de gevolgen van de klimaatsverandering. Het massief van de Ruwenzori plukt veel regen uit de lucht en stuurt die via verschillende rivieren naar de Semuliki-rivier. Met een eenvoudig irrigatiesysteem zou oogstverlies door droogte, zoals in 2013 en 2014 tweemaal na elkaar is gebeurd, kunnen worden uitgesloten. Dat soort investeringen valt onder de verantwoordelijkheid van de overheid, zoals in andere Afrikaanse landen gebeurt. De boeren en boerinnen zijn er meer dan klaar voor om hun rol op te nemen. Het zou een mooi voorbeeld zijn van de PPP (publiek-privaat partenariaat) waar de strategie zo uitdrukkelijk voor pleit.
   
• De nationale landbouwwet, afgekondigd op 24 december 2011, voorziet een hele reeks maatregelen waar ook de NSOR en de rijstboeren wel zouden bij varen. Maar ook al bestaat de wet straks 4 jaar, ze wordt nog steeds niet toegepast bij gebrek aan uitvoeringsbesluiten. Tientallen uitvoeringsbesluiten, onder meer voor de vrijstelling van landbouwinputs (zaden, meststoffen, werktuigen en machines) van invoerbelastingen en van uitvoerbelastingen voor landbouwproducten, liggen nochtans op de bureaus van de betrokken ministeriële kabinetten, maar de goedkeuring laat om onbekende redenen op zich wachten. De snelle wisseling van titularis op het ministerie van landbouw zit er wellicht voor iets tussen. Nochtans zou dit de productiekosten van de landbouw, inclusief de rijstteelt, aanzienlijk naar beneden kunnen halen. Wat is het nut van goede wetten stemmen als ze nadien toch dode letter blijven?
   
• Het uitvoeringsbesluit voor de oprichting van het Nationale Fonds voor Landbouwontwikkeling zou een prioriteit voor de regering moeten zijn, als ze de boeren au sérieux nemen. Dat NAFOLO zou boeren moeten helpen om aan landbouwkrediet te geraken, een soort krediet dat nog altijd zo goed als onbestaande is in Congo, en waar de rijstteelt nochtans veel baat zou bij hebben (toegang tot zaaigoed, meststoffen, machines).

Als bevolking en bestuurders zich samen engageren voor een gemeenschappelijk doel als nationale zelfvoorziening in rijst, is het mogelijk dat ook te halen op basis van een gemeenschappelijke realistische planning. Ook in Congo. Maar als het enige doel van een nationale strategie is er één te hebben, zonder zich een moer aan te trekken van haar uitvoering, zal ook zij blijken niets anders te zijn dan een vodje papier.

NASCHRIFT

Mijn grafiek stond nog maar online of ik vernam dat het Nationaal Instituut voor de Statistiek voor het eerst in 20 jaar nog eens een jaarboek heeft uitgegeven (il faut le faire!).

Razend benieuwd ging ik op zoek naar productiecijfers voor rijst, en ja hoor, ze staan erin! Kijk even mee:

Van 2005 tot 2009 zijn de cijfers zo goed als dezelfde als die van de FAO. Maar in 2010 vindt een mirakel plaats: de productie stijgt in één jaar tijd met 137%. Dus zelfs zonder het bestaan van een nationale strategie, want die dateert slechts uit 2013…! Ook in 2011 en 2012 liggen de cijfers van het NIS zowat dubbel zo hoog als die van de FAO. En dan, voor 2013 en 2014, waar de FAO nog geen cijfers voor heeft, stijgt de productie, als je het berekent telkens met exact hetzelfde %: om precies te zijn 25,734 % . Zulke precisie kan alleen maar een uiting zijn van een totaal gebrek aan precisie over de ware toedracht.

Eerlijk gezegd, ik weet het ook niet: als dit de kwaliteit is van het cijfermateriaal waar je als bewindslui mee aan de slag moet, begin ik te begrijpen waarom niemand zich aan een planning waagt.